Kutxatik kanpo

Ez dakit inoiz entzun duzuen ezer John Holland-i buruz. Ez, ez da konpositorea, ezta zuzendaria ere. Holland psikologoa eta irakaslea izan zen Johns Hopkins unibertsitate ospetsuan –Baltimore, Maryland, Estatu Batuak– 1980ra arte, eta bere Teoria Tipologikoagatik da ezaguna. Teoria hori, era berean, Ezaugarrien eta Faktoreen Teorian oinarritzen da. Teoria horren arabera, okupazio bera duten pertsonek antzeko ezaugarriak dituzte, eta, nortasuna eta lanean egiten diren zereginak zenbat eta antzekoagoak izan, orduan eta gusturago sentituko da norbanakoa bere lanbidearekin. Horretan oinarrituta, Hollandek hainbat galdetegi garatu zituen, nortasuna eta okupazio-giroak hainbat motatan sailkatzeko, eta gaur egun, batez ere, karrera bat aukeratzeari aurre egin behar dioten gazteei egokiena edo gehien interesatzen zaiena aurkitzen laguntzeko erabiltzen dira, beren etorkizuna defini dezaketen erabakiak hartzeko orduan orientatuz.

"Oso ondo", pentsatzen ibiliko zarete. "Eta zer zerikusi du gizon honek kontzertuarekin?", galdetuko diozue zuen buruari. Ba ezer ez. Edo oso gutxi. Baina ederki gozatuko zukeen gaur entzungo ditugun konpositoreek testari erantzuten entzunez gero; izan ere, bi musikari handi ditugu, Hollandek definitutako artista nortasunarekin bat egin dutenak: pertsona sortzaileak, irudimentsuak, sentiberak, benetakoak, originalak eta apur bat kaotikoak, baina, batez ere, etengabe berritasuna bilatzen duten pertsonak, erronka bilatzen dutenak, beren buruaz seguru sentitzen direnak, bide eta konponbide desberdin eta aztertu gabeak ikertzean; esan ohi den bezala “kutxatik kanpo” pentsatzen duten pertsonak.

Eta, orain bai, gaurko kontzertuarekin dena lotura handiagoa izaten hasi da. Ukaezina baita Mendelssohn eta Poulenc bat datozela erabat definizio horrekin. Eta Hollandek ezarritako nortasun artistikoaren barruan sartzen diren pentsamendu ausart, original eta berritzaile horiei esker, bi lan berezi eta, nolabait, apurtzaile entzuteko aukera izango dugu.

Biolinerako kontzertua mi minorrean (64. op) Felix Mendelssohn Bartholdyren lan nabarmenetako bat da. 1845ean amaitua, bere azken orkestra lan handia da, bi urte geroago hil baitzen, eta musika tresna horrentzat konposatutako kontzertu onenetakotzat hartzen da.

1838ko udan, Mendelssohnek gutun bat idatzi zion Ferdinand David bere lagun on eta biolin-jotzaile ospetsuari, honakoa esanez: “melodia batek buruan bueltaka darabilkit eta ez nau bakean uzten"; beraz, mi minorreko tonalitatean biolinerako kontzertu baten hasiera gisa erabiltzea erabaki zuen. Ziur aski, zerikusi handia izan zuen bi musikarien arteko adiskidetasunak erabaki horretarako, Mendelssohn piano-jotzaile handia baitzen, baina inola ere ez biolinista. Horregatik, Davidi laguntza eskatu zion konposizioan sortutako zalantzak argitzeko, eta Davidek hain hunkituta erantzun zion, ezen, eskatutako lankidetza promesteaz gain, behin amaituta, halako berotasunez joko zuela ere agindu zion, "zeruko aingeruak ere zoriontsu sentituko zirela".

Hasiera hain sutsua izan arren, sei urte behar izan ziren musika ideia txiki hori, alegia, musikagilearen buruak zerabilenjenialtasun txinparta hori, bere behin betiko forma hartzeko; sei urteko korrespondentzia instrumentista handiaren aholkularitzaren bila, 1845eko martxoaren 13an Leipzigeko Gewandhausen estreinatu zen arte jarraitu zutena (partitura Breitkopf und Härtel argitaletxean eman ondoren ere).

Gaixotasun batek jota, Mendelssohn ezin izan zen bere obraren estreinaldi arrakastatsura joan, ezta ikusi ere eragindako harridura handia. Itxuraz klasikoa den arren –Allegro-Andante-Allegro ohiko hiru mugimenduekin–, formatu erromantikoaranzko bilakaera berritzaile bat da, eta, horretarako, egitura formalean aldaera batzuk sartzen ditu, batez ere lehen mugimenduaren kontzertu-sonataren forman, baita bigarren tarte lirikoagoarekin eta hirugarren tarte biribilarekin lotzeko moduan ere. Berritasun horiek guztiek eragin nabarmenak izan zituzten ondorengo konpositoreen lanetan.

Pianorako 1. kontzertuan egin zuen bezala, orkestraren hasierako agerraldi bereizgarria alde batera uzten du, bakarlariaren sarrera prestatuz, ia hasieratik biolinaren ahotsean buruan bueltaka zuen gai horri ekiteko, irekiera klasikoa alderantzikatuz eta baterako agerraldi bakar eta birtuoso batez ordezkatuz.

Mugimendu honen garapenak Mendelssohnek prestatua zuen hurrengo ezustekora garamatza: konpositoreak xehe-xehe landutako kadentzia bat –bakarlariaren inprobisazioren esku utzi ordez– garapenaren eta laburpenaren artekoa –eta ez horren amaieran, tradizioa zen bezala–, deabruzko exekuziokoa. Kadentziaren ondoren, orkestraren berragerraldi delikatua lanaren zatirik atsegin eta gogoangarrienetako bat da, bai eta bakarlariak orkestrarako akonpainamendu bat interpretatzera mugatzen den pasarte luzeak ere; azken hori ere berritasun handikoa, garai horretan.

Kodaren ondoren, fagotaren nota iraunkor batek zubi lana egiten du bigarren mugimendurantz, bien arteko etenaldia ezabatuz –bai eta, ziur aski, txalo batzuk ere, musikagilea hainbeste gogaitzen zutenak–.

Lied forma eta egiturari jarraituz, bigarren mugimendua lirismo eta fintasun sentimental handiaz betetzen da, amaierarako ustekabeko errezitazio moduko bat gordez, lehen bezala hirugarren mugimendua kateatzeko lotura bezala balio duena. Itzulbira gisa, elkarrizketak, gaiak eta motiboak lotzen ditu gero eta landuagoak diren eta erritmo ezin biziagoez amaitzen diren gertaerekin.

Mendelssohnek biolinerako egindako kontzertua erromantizismoaren funtsezko pieza bihurtu da, baita generoko lanik bikainenetako bat ere, ideia berritzaile ugari baititu, ondoren egile askok probestutakoak.

Mendelssohn bezala, Francis Poulenc, heziketa bikaina eman zion posizio oneko familia batekoa zen, eta behin eta berriz esaten zuen bere semeak lanbide zentzuduna aukeratu behar zuela, baina ezerk ezin izan zuela musika bokazio geldiezinaren aurka egin –John Holland psikologoari bere teoriak berretsiko zizkion kointzidentzia, zalantzarik gabe–.

18 urte zituela bere gurasoak hil zirenean, Poulenc gazteak bere ametsei jarraitzeko aukera eman zion bere buruari, Erik Satie-ren eta bere musika klanaren gidaritza bilatuz (Mendelssohn bezala, erritmo, tonu eta ehundura ideia musikal berritzaileekin esperimentatzen zuen konpositore talde bat zen). Henri Collet kritikariak, 1920an, Les Six ezizena sortu zuen (Seiak), Poulenc, Milhaud, Honneger, Auric, Tailleferre eta Durey aipatzeko, abangoardiako sei konpositore, Satie eta Cocteauren espirituari jarraituz, estilo fresko, alai eta axolagabea partekatzen zutenak, jazz eta vaudeville-tik hurbil, erromantizismo berantiar trinkoari kontrajarriz.

1923an ballet bat konposatzeko enkargu batek (Les biches) Poulenc-en osperako jauzia bultzatu eta sona handia eman zion konpositore gisa.

Hortik aurrera, obrak, arrakastak eta enkarguak gertatuko ziren, BBCrena barne 1947an, bere "hirugarren Programa"ren (orain Radio 3) lehen urteurrenerako obra bat eskatu ziona, 1970era arte britainiar irrati-difusioko esparru kultural eta artistikoan erreferente izan zena. Ekimen hau Chester editoreak abiatu zuen, frantses musika berrindartu eta entzule ingelesen artean sartu nahi zuena. Lanak orkestrarako izan behar zuen, eta gai astunak saihestu.

Beraz, Poulenc lanean hasi zen eta, laukote batentzako zirriborro batzuk aprobetxatuz, bere partitura 1947ko abuztua eta 1948ko iraila bitartean konposatu zuen.

Eta horrela sortu zen Sinfonietta, bere lan sinfoniko bakarra eta Poulenc sinfonia bat idaztetik hurbilen egon zena. Horrelako zerbait konposatzeko gaitasunaz zalantza egiten zutenei buruz, gutun batean honela idatzi zion Andre Schaeffnerri: "Pentsa! Joan den udan porrot egindako nire soka-laukotearen gaiekin, Sinfonietta bat idazten ari naiz, hain luzea (lehen hiru denborak 18 minutukoak dira jada), non sinfonia bihurtuko dela uste baitut. […] Zer esango zuten jaun horiek?!… Kakazaharra haientzat!"

Izan ere, Sinfonietta sinfonia bat da gauza guztietan, izenean izan ezik; lau mugimenduko kanpoko patroi bat du, forma sinfonikoan baino izaera musikalean eta orkestrazioan gehiago gelditzen dela dirudiena. Xarma eta erakargarritasunez betea, arina eta burutsua, sinplea eta zuzena, jolasa baino ez dirudi. Bere oharren artean Mozart, Stravinsky, Tchaikovsky edo Haydn-i buruzko aipamen argiak entzun ditzakegu, vaudeville, musika herrikoi eta dantza erritmoekin nahastuta.

Allegro con fuoco kementsua melodia leun eta luzeekin nahasten da, ondoren Molto vivace batera eramateko, Les biches balletaren amaiera eta Les mamelles de Tirésias-en pasarte batzuk gogoraraziz. Andante cantábile melodiko, jariakor eta arinak bidea zabaltzen dio izaera koloretsu, bizi eta zoragarriko azken mugimenduari.

Laburbilduz, bi obra ausart entzuteko aukera duzue, aurretik idatzitako guztiez oso bestelakoak, eta gaur egun berritasunik ez dakarten arren, beren egileek emandako freskotasun, etorri eta lotsagabekeria mantentzen jarraitzen dute. Bi konpositore horiek koherenteak izan ziren euren nortasun, bokazio eta lanarekin, eta jakin ez arren, artista nortasunari leial izan zitzaizkion; horrek, ezbairik gabe, harrotasunez beteko luke Holland.

Nora Franco

Soyoung Yoon

Biolina

Soyoung Yoon biolin jotzailea "zehatz-zehatzak eta hagitz diziplinatuak" (Gramophone) eta "delikatuak" diren eta "perfekzio teknikoa beti musikaren zerbitzura jartzen den" (The Guardian) interpretazioengatik txalotu izan dute. Biolin lehiaketa nagusietan irabazle gertatu izan da, besteak beste, Yehudi Menuhin (lehen saria), Henryk Wieniawski (lehen saria) eta Indianapolis (zilarrezko domina) biolin lehiaketetan. Horri guztiari esker, Soyoungek bere kideen errespetua bereganatu du biolin jole eta mailarik goreneko ganbera-musikari gisa.

Soyoungek gero eta eskari handiagoa du nazioarteko zirkuituan, eta bakarlari gisa aritu izan da hainbat orkestra garrantzitsutan; hona hemen orkestra horietako batzuk: Txekiako Orkestra Sinfoniko Nazionala, Pragako Orkestra Filarmonikoa, Deutsche Kammerphilharmonie Bremen, NDR Elbphilharmonie Orchestra, Russian National Orchestra, Royal Philharmonic Orkestra, Genevako Ganbera Orkestra, Belgikako Orkestra Nazionala, Poloniako Irrati Nazionaleko Orkestra Sinfonikoa, Bernako Orkestra Sinfonikoa, Trondheim-eko Orkestra Sinfonikoa, Trondheimeko Solistak, Bilboko Orkestra Sinfonikoa eta Zuricheko Ganbera Orkestra. Krzyszstof Penderecki, Ivor Bolton, Krzysztof Urbanski, Muhai Tang, Maxim Vengerov, Eiji Oue eta Michal Nesterowicz zuzendariekin ere lan egin du, besteak beste.

Soyoungek Koreako Ganbera Orkestrarekin kolaboratzen du maiz; orkestra horrekin, Mendelssohn-Bartholdyren biolin eta pianorako kontzertuak eta Piazzollaren "lau urtaroak" grabatu ditu, Asia, Europa eta Ipar Amerikan zehar birak egiteaz gain. Veit Hertenstein eta Benjamin Gregor-Smithekin batera, Orion String Trio sortu zuen 2012an, Zurichen 2016ko Migros Kulturprozent Ganbera Musika Lehiaketan lehen saria eta publikoaren saria irabaziz, Londresko Wigmore Hallen, Zurich Tonhallen, Stuttgarten, Edinburgon, Belfasten eta Manchesterren aritu zelarik, besteak beste.

Egoitza Bartzelona eta Seul artean zuelarik, Soyoungek Hego Koreako Arteen Unibertsitate Nazionalean ikasi zuen, Zakhar Bronekin Koloniako Musika eta Dantza Unibertsitatean eta Zuricheko Arteen Unibertsitatean. J. B. Guadagnini biolina jotzen du (-Bückeburg ohia), 1773an Turinen egina.

Johannes Debus.

Zuzendaria

Johannes Debus Canadian Opera Companyko (COC) musika zuzendaria da 2009tik, eta debuta egin eta berehala izendatu zuten. 2019-20 denboraldian Rusalka, Hänsel und Gretel eta Der fliegende Holländer emanaldiak eskaini ditu.

Hurrengo konpromisoen artean daude Debusek Seattle, Oregon eta Milwaukeeko orkestrekin egingo dituen debutak; Santa Feko Opera Jenůfaren zuzendaritzapean; Vienako Irratiko Orkestra Sinfonikoa (ORF); Hallé Orkestra; eta Bilbao Orkestra Sinfonikoa. Era berean, Frankfurt, Toronto, Kansas City eta San Diegoko orkestretara itzuliko da, bai eta New Yorkeko Metropolitan Operara (Hoffmann-en ipuinak zuzenduz) eta Bregenzeko jaialdira ere (Vienako Sinfonikoarekin Goldschmidt-en Beatrice Cenci-ren estreinaldi austriarra zuzenduko du).

Debusek aldizka zuzentzen ditu Bayerische Staatsoper Munich, Staatsoper unter den Linden Berlin eta Frankfurt Opera eta English National Opera eta Lyongo Opera Nationalen produkzio berrietan parte hartu du. 2014an BBC Proms-ean egin zuen debuta Britten’s Sinfoniarekin eta Bregenzeko 2015eko Jaialdian Hoffmanen Ipuinen ekoizpen berria zuzendu zuen.

Zuzendari gonbidatu gisa, nazioarteko hainbat jaialditara gonbidatu dute: Biennale di Venezia eta Schwetzingen Festivals, Festival d’Automne, Lincoln Center Festival, Ruhrtriennale, Suntory Summer Festival eta Spoleto Festival Gainera, Clevelandeko Orkestra, Bostongo Orkestra Sinfonikoa eta Londresko Philharmonia zuzendu ditu.

Debus Hanburgoko kontserbatorioan graduatu zen Frankfurteko Operan répétiteur eta, ondoren, Kapellmeister gisa kontratatua izan aurretik; bertan Mozartekin hasi eta Thomas Adesekin amaitzen den errepertorio zabala eskuratu zuen. Errepertorio garaikidean zein klasikoan eroso, mundu mailako estreinaldiak eta XX. eta XXI. mendeetako lanak zuzendu ditu. Nazioarteko talde ospetsuekin lan egin du (Ensemble Intercontemporain, Ensemble Modern, Klangforum Wien eta Musikfabrik) eta Torontoko Errege Musika Kontserbatorioarekin harreman estuak ditu.