Musika sutan

Negua bertan da, eta tresnak gozatzen hasi da orkestra, egitarau askotariko eta koloretsua eskaintzeko, gu goxo eta epel egon gaitezen musikaren inguruan elkartuta.

Joseph Haydnen (Rohrau, 1732 – Viena, 1809) 59. sinfonia La Maiorrean obrari buruzko zenbait gauza ez ditugu ezagutzen, esaterako, noiz estreinatu zen edo zergatik konposatu zen, nahiz eta, musikologiako ekarpen batzuen arabera, adierazpide eszenikoren bati lagun egiteko zen musika hau. Era berean, noiz sortu zuen ere ez dakigu zehatz, ezta Haydnen katalogoan zer kokapen zuen ere, baina 1766. urtearen ingurukoa dela esan daiteke, konposatzailearen karreran bi zergati nagusi gertatu ziren urte ingurukoa: bere aurrekoa hil ondoren, Haydn izendatu zuten Nikolaus Eszterházy printzearen (“Bikaina” ezizenekoa) orkestrako lehen zuzendari, eta orduko hartan bere gortearekin Eszterházako jauregira joan zen, garai hartako musika arloko gailurretako batera.

Egoera profesional berri hau eta Sturm und Drang (ekaitza eta bultzada) izenarekin erromantizismo sortu berri eta geldiezinak bultzatuta Europa zeharkatzen ari zen erauntsiak Haydnen espirituko sua indartu zuen, eta bere idazkeran eragina izan.

Urte haietan esan zuen honako hau: “Orkestrako zuzendaria nintzenez, esperimentatu egin nezakeen. Aldatzeko, hobetzeko, gehitzeko edo kentzeko askatasuna nuen, hau da, nahi adina ausardia egin nezakeen. Mundutik isolatuta nengoen, ez nuen nardatuko ninduen inor, eta horri esker originala izan nintzen”. Kontuan izan behar da Haydnek berak lagundu zuela sinfonia “klasikoaren” eredua sortzen, eta argi dago obra hau entzunez gero, oso adierazkorra izateaz gain, berezia ere badela. Instrumentazio oso txikiarekin pasioa eta printzearen aretoko dotorezia nahasiz gero eta suzko izaera gomutatzeko gaitasuna gehitu, sinfonia honen ezaugarriak izango ditugu. Zortziduneko jauzi batekin hasten da, figurazio azkarrak ditu errepikatutako notetan, staccatiak eta Prestoa hasteko, trantsiziorik gabeko jauziak daude fortetik pianora; obraren izaera sutsuaren aldarriak dira.

Eta originaltasunari jarraituz, Andante o più tosto Allegretto-ren lehenengo zati osoa hariek bakarrik zuzentzen dute, suaren epelean intonatutako ukitu intimista eta nostalgikoa duen cantabile batekin. Azken konpasetan, ordea, haize-instrumentuak sartzen dira, txingarrak bizituz eta sugarra itzaltzea saihestuz. Are gehiago, hirugarren mugimendua txinparta batek pizten du, eta koherentzia musikala erakutsiz, Haydnek Andantearen ideia bera darabil Menuettoan, baina indar handiagoko tenperamentua erabiliz eta erdiko Trioan apalduz, ondoren berriro ere harien alor berezira darama jario jarraitu eta bihurgunetsuan, eta, amaitzeko, gai nagusi arranditsura itzultzen da.

Sugartutako sinfonia hau ixten duen Allegro assai Haydnen berezitasunaren eredu bikaina da; argi geratzen da nahiz publikoak nahiz bere kideek zergatik uste zuten konposatzaile berezia zela. Mugimenduak, txinpartak botatzen dituen suak bezala, besaulki-patiora botatzen ditu tronpa eta oboeen takatekoak, hariak beraiei jarraiki hasi aurretik. Emaitza kartsua eta nabarmena da, eta Stravisnkyk esandakoari arrazoia ematen dio: “bere garaiko musikari guztien artean, Haydn beste inor baino kontzienteagoa zen, erabat simetrikoa izatea erabat hilda egotea dela”.

Eta bi suen arteko igarobide legez, Francis Poulencen (Paris, 1899 – 1963) grina ero eta urratzailea sutan ipiniko da Kontzertua bi pianorako re minorrean bikainean. Obra honetan, adierazkortasunaren bero mota ugari dugu, eta beroaldi sutsutik errekuntza pausatu eta limurtzailera doa.

Baina pastiche bat sortu ordez, Poulencek sugar eta txingarren dantza hau egiturazko metodo mailara igo zuen, asmo eta sentsibilitate desberdineko pasaiak artikulatuz eta mota ugariko soinu-irudiak mihiztatuz. Horrela konposatu zuen fresko kontzertistiko bikain hau, generoko korronterik tradizionaletatik irten, eta garrantziaren eta hustasunaren artean jolastuz, hausnarketa kontenplatiboaren eta nasaitasun txinpartatsuaren artean dabil, emozioaren eta jolasaren artean. Horren bidez, konposatzailea bere buruaz ari zaigu: “nire musika da nire erretratua”. Izan ere, elite artistikoen, tronutik kendutako leinuen, aristokrata progresisten, sortzaile aurpegigogorren edo bizinahi gogargietsien Paris bizitasun handiz bizi izan zuen, eta hiri artistikoki indartsu eta errepikaezinak azaleratzen zuen freskotasun, dibertsio eta abangoardia guztiaz blaitu zen. Hori dela eta, Poulenc bezalako egiazko paristar batek, “artea eta bizitza ez direla desberdinak” uste duen batek, zen bezalakoa izan besterik ez zuen egin behar bere jaioterriaren espiritua adierazteko.

Polignackeko printzesari eskainitako Kontzertua 1932ko irailaren 5ean estreinatu zen Veneziako Musika Jaialdian. Désiré Defauwk zuzendutako Milango Teatro alla Scalako orkestra izan zen piano-jotzailearen eta bakarlari gisa aritu ziren konposatzailearen eta Jacques Février maitearen arteko adiskidetasunaren atze-oihala. Poulancek bereziki maite zuen tresna hau haurra zenetik, ama izan baitzuen bere lehenengo irakaslea. Gero, Ricardo Viñes piano-jotzaile espainiar bikainarekin ikasi zuen, Parisen bizi baitzen, eta Ravel eta Debussyren konposizio asko estreinatzearen arduraduna izan zen; horri esker, tresna oso ongi ezagutzeko aukera izan zuen, nahiz arlo teknikoan nahiz adierazkorrean.

Bere egiazko musikalitateaz gain, obra honetan beste lengoaia batzuekiko zituen kidetasunaren eraginak azaleratzen dira. Horietako batek bere alde basatia sustatzen zuen: Igor Stravinsky kementsu eta berritzaileak, Parisko loriara proiektatuko errusiarrak, Poulancen arabera talentu guztiak zituenak. Hori dela eta, hasierako Allegro, ma non troppon, gai zirikalariek, solisten arteko loturek eta horiek orkestrarekin dituztenek, energia suharra zabaltzen dute Parisko music-hallaren soinuak gogora ekartzen dituzten paisaia umoristikoak txandakatuz edo aire iradokitzailea eta izaera harmoniatsu anbiguoa duen bigarren gai lasai eta ameslariari bide eginez. Mugimenduaren amaieran, diskurtsoak beste bide batzuk hartzen ditu, sonoritate etereoagoetara doa, eta pixkanaka hipnotizatu egiten gaitu burlazko keinu batek gure ametsetik ateratzen gaituen arte.

Obra honen beste eragina, lasaiagoa eta orekatuagoa, Wolfgang Amadeus Mozartena da, konpositore frantsesak beste guztien gainetik hobesten baitzuen eta bere presentzia soinu bihurtu zuen erdiko Larghettoan. Gai ezti eta atsegina, Mozarten kutsu nabarmenekoa, bere harmonia halako erromantizismo batez jantzi zuen, ehundura handiagoa eman zion eta berotu egin zuen, bare baina nostalgiaz beterik amaitu aurretik. Irmotasuna dugu berriro ere Finale: Allegro molton; kontzertu honen amaieran koprotagonista ditugu orkestraren koloreak, melodia eta birtuosismoa; urte ero eta zoriontsuetan Parisko arrandiak sutan pixkanaka erretzearen ondorioa da hau, gerraren basakeriak gero denak errauts bihurtuko zituen arren.

Txikitatik musika giroan hezia –aita Opera Inperialeko baxu aintzatetsia zen, eta bere paperak etxean ikasten zituen–, Igor Stravinsky (Oranienbaumm, 1882 – New York, 1971) laster zen Diaghileven distirapean: hogeita bost urte besterik ez zituen enpresariak San Petersburgen konpositorearen Scherzo fantastikoa eta Su-festak entzun zituenean, berehala sumatu zuen Stravinsky gaztea jeinua zela eta etorkizun handia izan zezakeela. Bere aldeko apustua egin zuen, eta bete-betean asmatu ere bai. 1909an, Diaghilevek ballet baterako musika enkargatu zion Michel Fokineren libretoarekin eta koreografiarekin, eta Parisen estreinatu zen Errusiako Balleten 1910eko denboraldian: “Begira iezaiozu” –esan zion Diaghilevek Tamara Karsávina dantzariari entseguetan–, “Ospetsu izateko zorian dagoen gizon bat da”. Suzko txoria lanari esker, nazioarteak aintzatetsi egin zuen konpositore gaztea, eta XX. mendeko musika-lengoaiaren eboluzioan eraginik handieneko bat izan zen azkenean, baita kontzientzia artistiko garaikidearen sortzaileetako bat ere: “Musikari gauza bat zor diogu: asmatzea”, esaten zuen Stravinskyk.

1910eko ekainaren 25ean estreinatu zen balleta Parisko Operako Antzokian, eta Stravinskyren lehenengo bidaia izan zen garai hartako musikaren munduko zentrorik nagusienera eta abangoardia artistikoen hiriburura; mota guztietako sortzaileak erromesaldian joaten ziren tokia zen Frantziako hiriburua, eta han ezagutu zituen, besteak beste, Debussy, Ravel, Satie eta Falla.

Suzko txoria Errusiako herri-ipuin batean oinarrituta dago, eta Rimsky-Korsakov irakaslearen eragina nabaria da; esaterako, paisaia kromatikoak eta maitagarrien ipuinen irrealitatea lotzen ditu Sarreran eta Txoriaren eta Ivan Tsarevichen Pas de deux-en; era berean, irakaslearen eragina nabari da ideia melodiko batzuen erakustaldi hiper-erromantikoan ere, Printzesen errondan edo Berceusen, esaterako. Gainera, Stravinsky benetakoena ageri da jada obran. Bultzatzeko erritmo berezia du, malgua eta indar handikoa da, irregularra eta kontrolatua, eta Katscheiren infernuko dantza bezalakoetan adierazten da. Alabaina, Stravinskyren nortasunaren arrastoa ere badu, erabat teilakatuta daude musika eta patroi espazial mugikorrak, dantzak berezkoak dituenak, Suzko txoriaren bariazioetan, Printzesen dantzan edo lehenengo Pantomimetan forma hartuta.

Balleteko suite honek soinuzko sua eragiten du, garrak nabari dira erritmo frenetikoko zatietan, eta fraseatze luzeko melodia ederrak argitzen ditu, bildutasun sakoneko atalei epeltasuna ematen die eta mota guztietako solo instrumentalei kolorea, xehetasunez eta efektuz betetako aniztasun aberatseko orkestran. Obra osoari askatasuna eta indarra dario, Stravinsky gaztearen argitasun harrigarriari baimendu zioten adinako askatasuna eta indarra, entzulea fabulen eta edertasunaren unibertso errepikaezinean murgilduz. Basatia eta poetikoa berriro ere goren mailara eramanak, errusiar unibertsal baten soinuzko irudimen apartean. Egiazko erronka egiazko eta egungo orkestra batentzat, antzinako ipuinen magia atriletan jarri behar duen honetan.

1921ean, José Ortega y Gassetek El Sol egunkarian hau idatzi zuen Stravinskyren musikari buruz: “Musika berriaz gozatzen dugu kanporako kontzentrazioan. Musika bera da interesatzen zaiguna, ez gugan duen oihartzuna… soinuetan jarri ditugu gure entzumena eta arreta guztia, orkestran egia bihurtzen ari den gertakari zoragarrian”.

Gaur grinaz eta talentuz piztutako orkestran. Gozatu

Mercedes Albaina

Lucas y Arthur Jussen, piano bikotea

Gazteak diren arren (26 eta 22 urte), Lucasek eta Arthurrek urteak daramatzate nazioarteko zirkuituan laudorioak eta kritika onak jasoz, jotzen duten toki guztietan. Holandako orkestra handi guztiekin jo dute, Royal Concertgebouw Orchestra, Rotterdam Philharmonic Orchestra eta Radio Chamber Philharmonic Orchestra barne, beste orkestra batzuekin jotzeaz gain, hala nola Mariinsky Orchestra, MDR Sinfonie Orchester, Sydney Symphony Orchestra, Hong Kong Philharmonic, Gulbenkian Orchestra, Camerata Salzburg, The Philadelphia Orchestra, etab. Ondorioz, Eliahu Inbal, Sir Neville Marriner, Jukka-Pekka Saraste, Frans Brüggen, Valery Gergiev, Yannick Nézet-Séguin eta Stéphane Denève zuzendariekin jo dute, besteak beste.

2010az geroztik Deutsche Grammophonentzat grabatzen dute soilik: Beethovenen obrekin egin zuten debuta, eta CD horrek platinozko diskoa lortu zuen; era berean, Edison Klassiek Publieksprijsen publikoaren saria jaso zuen. Hurrengo CDa Schuberti eskaini zioten (Urrezko diskoa), eta hirugarrena, berriz, Frantziako musikari, “Jeux”. 2015ean laugarren diskoa irten zen, Mozarten bi eta hiru pianorako kontzertuekin, Academy of St. Martin in the Fields eta Sir Neville Marrinerrekin. 2017an bosgarren diskoa merkaturatu zuten: Poulencen bi pianorako Kontzertua, Royal Concertgebouw Orchestra eta Stéphane Denèverekin, Saint-Saënsen Animalien Inauteria eta Fazil Sayk beraientzat konposatutako “Night” obra.