Inoiz ere ez da behar adina estimatuko XX. mendeko antzerki musikalaren historian urrezko aroaren barruan Brodwayk izan zuen garrantzia. 40ko hamarkadan, AEBek Bigarren Mundu Gerran parte hartzeak markatutako garaian, Brodwayk bere onena eman zuen, eta musika sormenaren iturri nagusienetako bat izan zen herrialdearen barruan. “On the town” (“Hirian”) da bertako mugarrietako bat. Jerome Robbins koreografoa, “Ballet Theater” muntaiarako ideien bila zebilela, Europa eta Ozeano Bareko gerra-guneetara itzuli aurretik, itsasontzietatik irtenda Manhattan euren mende hartzen zuten soldaduen eta marinelen energia gainezkatuan oinarritu zen. Hiri handian egoteko baimenak gerrako frontera itzultzeko beharrak mugatzen zituen, eta malenkoniaz tindatzen zuen dibertsioaren paradisuan egindako sartu-irten laburrak agindutako askatasun eztanda. Robbinsen ideiak “Fancy Free” lanari eman zion bide, bi pertsona ospetsuri esker: Oliver Smith eszenografoari eta 25 urte besterik ez zituela orkestra-zuzendaritzaren arloko fenomeno berria zen Leonard Bernsteini esker, hain zuzen. Emankizuna 1944ko apirilean estreinatu zen, arrakasta izugarriarekin. Smithek Bernsteini eta Robbinsi adierazi zien ballet hori Broadwayko musikal handi baten ernamuina izan zitekeela, eta konbentzitu egin zituen. Zorionez, orduko hartan Bernsteinek ez zuen onartu libretoa Arthur Laurents antzerki eta gidoigileari enkargatzeko norbaitek egin zion iradokizuna (gerora, berak sortu zuen “West Side Story” –“Mendebaldeko Istorioa”–, eta, hori baino lehenago, Alfred Hitchcocken “Rope” –“Soka”– filmaren gidoi zinematografikoa). Aitzitik, Villageko bi idazleri eman zien lana, haien izaera txinpartatsua klasikotik ezer gutxi zeukan piezaren egiturarekin hobeto uztartuko zelakoan: Betty Comden eta Adolph Green idazleei. Balleta estreinatu eta zortzi hilabete eskasera, New Yorkeko Adelphi antzokian eman zen lehenengo aldiz “On the town”, eta 462 funtzio eskaintzera iritsi zen; New Yorkeko estandarren barruan, ez zen arrakasta aparta izan. Mundu Gerra bukatzean, ahuldu egin zen, hein batean, “On the town” lanaren erakargarritasuna.

Oso ondo jaso zuen hori zinemako bertsioak (“On the town”, 1949), Stanley Donen eta Gene Kellyk zuzenduta. Alabaina, Brodwayren eta Hollywooden arteko ezkontza banaezinak beharturik, New Yorketik Los Angelesera egindako jauziak izan zituen bere ondorioak ere. MGM etxeak hasieratik ezabatu zuen Broadwayko musikaleko aktoreen arteko arraza-aniztasuna. Gainera, Bernsteinek sinatutako eszena-partiturako musika-saioetatik sei baizik ez zituzten pantailaratu. Bost urte igaro ziren. Ordurako, bigarren mailako miss baten, neska antropologo baten eta neska taxilari baten ehizan (edo harrapakin-lanetan) zebiltzan hiru gazte horien etorkizunean ez zen gerra ageri. Izan ere, hauxe zen haien zoritxar bakarra: haien bizitzako maitasun izateraino jasotako egun bakarreko maitasunari agur esan beharra, goizeko seietan itsasontzira itzultzeko. Besteak beste, filmean ez zuten sartu gaur gozatzeko aukera izango dugun emanaldia, guztietan zirraragarriena beharbada, II. ekitaldiko pas de deux eta finalearen artean kokatutakoa, hain zuzen. Hari esker, kolorez janzten zen “On the town”, bizitza ospatzetik –eta ez hura ukatzetik– jaiotako nostalgiarekin. Comdenek eta Greenek istant ahul horiei hitzak jartzen asmatu zuten “Some other time” (“Beste noizbait”) doinuan, baina, hala ere, bizitza zurrutadaka edatera egiten dute gonbit (“Where has the time all gone to?/Haven’t done half the things we want to./ Oh, well, we’ll catch up / Some other time” (“Nora joan da denbora guztia?/ Ez dugu nahi genuenaren erdirik ere egin/ O, beste noizbait berreskuratuko dugu”)).

“On the town” lanaren ostean, New York, musikaleko hiri-kokalekurik gogokoena bihurtzeaz gain, musikalaren metaforarik onena ere bilakatu zen: denbora ezinbestean joateak eta etorkizuna jakin ezinak are zilegiago egiten zuten hiriaz erotzeraino gozatzeko beharra. Hiriko espazioak jazz-, kirol- eta bertigo-erritmoa txertatu zion bizitzeko esperientziari, eta magiko bilakatu zuen egunerokoa: musikal klasikoak giza harremanetan betetzen zuen zeregina zientzia-fikzioak teknologian betetzen zuen horixe bera zen, fantasiarik jostagarriena.

1957an aldatu ziren kontuak. Leonard Bernstein ia bere ahalmen musikalaren maila gorenean zegoen orduan –hurrengo urtean New Yorkeko Filarmonikoko titular izendatu zuten–. “West Side Story” AEBetako antzerki musikalaren zutarrietako bat izango zen, berriz ere Jerome Robbins koreografoaren ideia batean oinarritua, Arthur Laurents –orduko hartan bai– libretogile zuela eta hitzak orduan etorkizun handia zuen Stephen Sondheimek idatzirik. “West Side Story” musikalean, New Yorkeko slumak ageri ziren, lehenagoko “Porgy and Bess” bezalakoetako hegoalde zaharreko auzo pobre beltzen ordez. Era askean erabili zuen “Romeo eta Julieta” obrako koartada shakespearetarra, Montescoen eta Capuletoen ordez bertako Jets eta Sharks puertorricoarrak sartuta. Horrela erretratatu zuen gentrifikazioaren izugarrikeriak iritsi baino lehenago Ipar Amerikako hiri etakoetnia anitzeko bolborategietan gertatzen ari zen aldaketa soziala. Mestizaje musikalaren aparteko adibidea izanik, Bernsteinen partitura ez zen ez pastiche ez eta kitsch ere bihurtu. Indar estetiko geldiezineko adierazkortasuna lortu zuen, alferrikako nabarmenkeriarik gabe. Hori guztia osatzeko, material heterogeneoak izan ziren abiapuntua: erritmo etnikoak –Kubako danzon–, errusiar erromantikoekin bezainbat Copland, Varese eta Ivesekin elikatu zen sinfonismoa, Hard Boben modulazio zakarrak, East Coast jazzerako belarria, eta Great American Songbook kanoneko standard gehienak inspiratu zituen lirismo sentimentala.

Hain zuzen ere, Ipar Amerikako irudimenezko kanon horretan urrezko letrekin idatzita daude Cole Porterren abestiak, eta haiek gabe ezin osorik egin musikalean zeharreko ibilbiderik. Egitarau honen barruko hirurak “High Society” film musikalekoak dira (“Goi mailako gizartea”, Charles Walter, 1956). George Cukorrek 1940an ondutako “The Philadelphia Story” (“Philadelphiako istorioa”) zoragarriaren remake txepela zen hura, Grace Kellyk zinemaren industria agurtzeko bitarteko moduan prestatua. Hala eta guztiz ere, Louis Armstrongen agerpenekin batera, argi biziko distira dute Porterren kantuek: “Who wants to be a millionaire”, Sinatra eta Celeste Holmes erreportari bikoteak osatutako dueto komikoa, eta, bertan, Tracy Lordsen ezkontza-prestaketetako luxuak eragiten dien bekaizkeria ateratzeko dantza eroak tartekatuta, martxa punteatuko erritmoko miniaturan; “Well did You Evah!”, Porterren 1939ko “Du Barry was a Lady” musikaletik ateratako beste emankizun bat, komikotasun etilikoko beste norgehiagoka bat, doinu liluragarriarekin, Johann Straussen “Die Fledermaus” (“Saguzarra”) operetako aipuz josia; “True Love” mugarri nagusia, ahozko beste dueto bat orkestrarekin, balada ameslari joskeran, eta, bertan, Bing Crosbyk Grace Kelly bere belaontzian kulunkatuz, eta, bitartean, printzesa izatear zen Grace diskrezio handiz azken estrofa abestuz, haren azkeneko bertsoekin (“(…) with nothing to do but to give to you/ and to give to me love forever true”), haren ibilbideko Urrezko Disko bakarra irabazteko behar zuen horrexekin, hain zuzen.

“My fair Lady” eta “Gigi” lanekin beste talentu-konstelazio batera iristen gara: Berlingo Orkestra Filarmonikoan bakarlari, eta Eugene D´Albert nahiz Ferruccio Busoni konposatzaileen ikasle izan ostean, Frederick Loewek AEBetara emigratu zuen. Han, Alan Jay Lerner aurkitu zuen 1942an, The Lambs Cluben: antzerkiko jendearen gizarte-elkargune mitikoa zen 44. kalearen mendebaldeko 130.ean. Broadwayren historiako zati bat bi munduren arteko topaketa bezala konta liteke: alemanez mintzo ziren emigranteak eta Ivi Leagueko seme-alabak. Antzerki musikalaren historian, ekoizpenetik ekoizpenera, eraginik handiena izan zuen tandemetako baten aurrean gaude, hasi “Brigadoon” ekoizpenekin eta “Camelot” lanera bitartean. “My fair lady” George Bernard Shaw idazleak 1913an argitaratutako “Pigmalion” antzezlanaren egokitzapena da. Antzerkigilea hil eta gero taularatu zuten Lernerrek eta Loewek “Pigmalion”, Rogers & Hammerstein II hutsik gabeko sortzaile-taldearen aholkuari entzungor eginda. Haiek lehenagotik etsi zuten taularatzeko ahaleginean, uste izan zutelako “Pigmalionek” ez zuela behar hainbateko interes erromantikoko tramarik azpian. Obra egokitzeko eskubideak bermatuta izan aurretik ere, antzezlana begiz jota zeukan MGM ahalguztidunari desafio eginez, Lernerrek eta Loewek aurrera egin zuten, eta hainbesteko fedea zuten euren proiektuan, azkenean haiei eman baitzieten obraren lizentzia. “London Bridge is Falling Down” lanaren estrofetako azkeneko bertsoaren arabera jarri zioten izena; lan hori XVIII. mendeko nursery rhyme ingeles ospetsu bat zen. Broadwayko Mark Hellinger Theaterren aurkeztu zen “My Fair Lady” 1956ko martxoaren 15ean, aldez aurretik, erritualaren arabera, hilabete lehenago New Haveneko Schubert Theaterreko testa gainditu ondoren. Rex Harrisonek jokatu zuen Higgins irakaslearen papera –Noël Cowardek ezezkoa eman ondoren–, eta Julie Andrewsek, berriz, cockney azentuarekin mintzo zen Liza Doolittle lore-saltzaile trauskilarena. Arrakasta paregabea lortu zuen. “West Side Story” eta “My Fair Lady” garai berberekoak dira, eta biek ireki zituzten generoaren ildoak XX. mendearen erdialdean; alabaina, hala eta guztiz ere, bai bi partitura desberdinak! West Side hispanoko funky modernitateen aurrean, “My Fair Lady”–k Vienako Ringen jaiotako izaki musikala dela eman dezake, beste garai batzuetako lurrina darion orria. Dena dela, bere musika-egituraren fintasunak ez ditu bazterrean uzten Shawren obraren asmo kritikoak. Egileak Londres edwardiarrak aurrera egiterakoan zeuzkan gorabehera sozialak zehatz aztertzeko sastakai bezala erabiltzen zuen fonetika, bizio klasista guztiak pedagogia misoginoarekin mozorrotuta. MGMren luxuzko bertsioan garbi nabarmentzen da hori (“My Fair Lady”, 1964); George Cukorrek sinatu zuen bere ohiko anbiguotasun atseginarekin.

Garaikidea duten “West Side Story” baino nostalgikoagoak dira bai “My Fair Lady” bai eta “Gigi” ere –hor, talentuen konstelazioa Vincent Minelli zuzendaria eta Arthur Freed ekoizlearenganaino zabaltzen da–. Bazirudien desagertzen ari zen mundu baten agurra zirela, Europa Zaharreko fin-de-siecle oihartzunekin. Batu diezaiogun hirukoteari “The Sound of Music”. Arrakasta itzela izan zen, Richard Rogersen musikarekin eta Oscar Hammerstein II.aren libretoarekin. Wolfgang Liebeneinerrek 50eko hamarkadaren erdialdean zuzendu zuen “Die Trapp Familie” film ospetsua hartu zuen oinarritzat, Maria von Trappen memorietan inspiratuta zegoena. 1959ko azaroan Lunt-Fontanne Theaterren estreinatu zen, eta Rogersek eta Hammersteinek elkarrekin sinatu zuten azken lana izan zen –1943an hasi ziren elkarlanean, Broadwayko agertokiak “Oklahoma!” antzezlanarekin irauli zituztenean–. Alboratu egin zuten Errebista kontzeptua, eta Liburu musikalaren forma lortzeari ekin zioten: kantuek eta balletek narrazio-egitura sendo batean uztartuta egon behar zuten, istorioa “irakurtzen” laguntzeko moduan. “Sound of Music” garaipen handia izan zen, alde batetik, highlight sorta miragarriagatik, eta, bestetik, diskurtso musikala topiko burugabe samarrekin apaindutako biografia (baroisa bihurtutako klaustrotik irtendako mojagaiak, “Austria´s got talent!” avant la lettre batean bete-betean asmatuz umeen abesbatza bihurtutako familia ugariak eta AEBetara egindako emigrazio zorioneko bihurtutako nazien aurkako konplotak) duen familia baten eleberrian txertatzeko modu sendoagatik.

Artean ere Robert Wisek 1965ean zuzendu zuen “Sound of Music” musikalaren zinemarako egokitzapenak jendearen artean piztutako harrabotsa apaldu gabe zegoela, John Cander musikariak eta Fred Ebb idazleak Broadwayko antzerki musikalaren lema hartu, eta noranzkoa aldatu zuten “Cabaret” lanarekin. Horrekin egiaztatu zuten generoan, familien frankizia eztitsuekin batera, bazutela lekua eszena-espazioaren ideia helduagoek (Harold Prince zuzendariaren erabakiz, ikusleak aretora sartzen zirenean besaulki-patioa islatzen zuen ispilu bat bakarrik ikusten zuten), bai eta erabilitako gaietan ere (prostituzioa, antisemitismoa…). Christopher Isherwooden “Goodbye to Berlin” (“Agur Berlini”) eleberritxoan inspiratuta zegoen nolabait “Cabaret”, eta 1972an Oscarrekin saritutako zinema-bertsioa izan zuen. Bob Fosse handiak zuzendu zuen, eta film horretakoa da jatorriz gaurko egitarauan sartuta dagoen “Maybe this time” abestia. Liza Minellik antzeztutako Sally Bowlesek galtzaile izateari uztearekin egiten du amets (“Maybe this time / love won’t end”, “Beharbada oraingoan / iraungo du maitasunak”), Kit Kat Cluba bere itxaropenen egoitza den une urrietako batean, hitlerianismoaren atarian Berlinen bizi zen zekentasunen galaxiaren erdian.

80ko hamarkadan zehar, musikalaren grabitate-zentroa Broadwaytik Londresko West Endera aldatu zen, neurri batean Andrew Lloyd Webberrek, generoaren erreferentzia orokor bezala, ezagutu zuen igoera milioidunak eraginda. Txarteldegietan irauteko errekorren arabera, Irving Berlinekin batera ospa dezakegu “There is no business like show business!” (“Ez dago ikuskizunaren negozioa bezalakorik!”). “The phantom of the opera” (“Operako mamua”) (Her Majesty´s Theater, Londres, 1986) Gaston Lerouxen izen bereko eleberrian oinarritu zen, eta, folletoian idatzitakoa izanik, oso tentagarri bihurtu zen laster era guztietako egokitzapenak egiteko. Egokitzapen haietako batzuk gustatu egin zitzaizkion Lerouxi berari, hala nola, Rupert Julianek zuzendutako filmean Lon Chaneyk egindako lana. Lloyd Webberrek liraindu egin zuen higuin fisikoaren eta lilura erromantikoaren arteko koktela, mendearen bukaerako frankizia musikaletan gertatzen ari zen gero eta “disneytartze” handiagoaren arabera. Gako nagusia jasotzen duen duetoa menderatzearen eta jabetzaren arteko fantasia da (“Eta labirinto honetan/ non gaua itsua den/ Operako mamua dago/ bion barruan hor/ hemen”), soila bezain liluragarria den doinuaren barruan, oso orkestrazio teatralean bilduta, era bitxian synthpop erromantikoaren eta laurogeiko hamarkadako new waveko alderik gotikoenaren arteko elkarrizketan. Egitarauari amaiera emateko, “One Day More” dago, mundu osoan generoaren historiako arrakasta handienetakoa izandako “Les Miserables” (“Miserableak”) musikalaren I. ekitaldiaren bukaerako emankizuna. Claude Michel-Schönbergek konposatu zuen, eta Londresko Barbican Centren estreinatu zuten 1985ean, bost urte lehenagoko Parisko jatorrizko ekoizpena sakon berrikusi zuen bertsio ingelesean. “Iritsi da garaia/ iritsi da eguna (…) berriz hasteko eguna”, entzuten da nazio ereserki sutsuaren egikera duen ensemble asaldatuan, Epaiketako eguna heldu baino lehen. Epaiketa horretan, bat egiten dute dramatis personae guztien banakako patuek, Parisen 1832ko ekainaren 5ean izandako matxinada errepublikanoaren bezperan. Hor ere, “Egun bat gehiago/ mundu berri bat irabaz dezagun”, antzerki musikalean bide dagoen ziurgabetasunaren epikak darama emozio kutsagarria, Guy de Maupassantek esandakoari arrazoia emanez: “Zoriona ez da beti alaia izaten”.

Fernando Bayón