Bariazioa gozagarri

Bariazioen teknika oso gai klasikoa da musikaren historian. Tema bat hartzea eta diferentziak egitea (halaxe deitu zitzaien Espainiako Urrezko Mendean) konpositore askok pozez onartu duten erronka izan da; erronka sorkuntzarentzat, emandako material batetik ideia berriak sortzeko gaitasunarentzat. Lan horrek badu sormena erakusteko agerraldi birtuoso baten kutsua, estilo ariketa baten gisara (eta aipamen horrek liburu bat biziki gomendatzera narama, hain zuzen ere Ejercicios de estilo izenburua duena, Raymond Queneau idazle frantsesarena; gai surrealista, zoragarria eta barregarria du, eta bariazio literarioak ere baditu).

Hizpide dugun teknika ez dugu eredu ohikoenera mugatu behar, artista jakin baten tema baten gaineko bariazio huts modura. Aitzitik, errusiar panpinen antzera, bariazioak egiteko oso modu anitzak aurki ditzakegu. Hasteko, diferentziak modu askotara egin daitezke: soilik apaingarrietan, soineko bati koloreetako lazoak jartzea bezala, edo melodiaren formari eragin ahal diote, funtsezko harmoniari eutsiz, erritmoa alda dezakete, azkartuz edo motelduz, temarekin batera doan harmonia berreraiki dezakete, esaterako maiorretik minorrera eramanez edo alderantziz. Eta gauza horiek guztiak aldi berean ere egin daitezke, jatorrizkoa ia-ia ez ezagutzeko moduan utziz.

Bidenabar, melodiak ez ezik bestelakoak ere har daitezke tema gisa, horrekin batera doan harmonia edo egitura globala, adibidez. Hala gertatzen da txakona edo passacaglia bezalako generoekin; musika zaharrean ohikoak ziren eta ondoren ere, tarteka, berreskuratu dira. Sekuentzia harmoniko finkoa hartu, hau da, baxu bat, eta horren gainean aldaera multzo luzea sortzean datza, zimendu berberen gainean zenbat eraikin egin daitezkeen egiaztatuko bagenu bezala (berehala komentatuko dizuet gaurko kontzertuko kasu bat).

Azkenik, bestelako generoek ere ideiak eta teknikak lor ditzakete bariazioaren aukeratik, musika zelula bati ahal bezain etekinik handiena ateratzeko funtsezko helburuan eragin dezaketenak, ezaugarri bakoitza iradokizunen iturri gisa hartuz bide berriei ekiteko. Adibidez, Bachek hertsiki bariazioaren artearen maisulan nagusietako bat utzi zigun, Goldberg bariazioak, hain justu ere; baina, horrez gain, bi tema handiren aukerak ustiatu zituzten bi obra kolosal ere proposatu zizkigun, kasu honetan kontrapuntuari dagozkionak, eraldaketa, imitazio, inbertsio eta gainerako aplikazio teknikoen subjektu bihurtuz: Musikazko eskaintza eta Fugaren artea.

Gaurko emanaldian bariazioak dituzten temen bi adibide bikain entzuteko parada izango dugu, generotik emaitzarik onenak lortuz. Eta, horiekin batera, egitura ehunduz temak etengabe eraldatzearen printzipioaren arabera eraikitako obra bat ere izango dugu.

Johannes Brahms (1833-1897) konpositorearen Haydnen gai baten gaineko bariazioak obraren orkestra bertsioa 1873. urtean estreinatu zen Vienan, obra originaletik autoreak berak bi pianotarako egindako transkripzioaren emaitza modura. Brahmsen jardun sinfonikoaren hitzaurre bikaina da, ondoren iritsi baitziren artistaren sinfoniak. Egia esate aldera, musikologoek ebatzi dutenez, Brahmsek erabili zuen melodia, Musikaren Lagunen Vienako Sozietateko liburuzain Karl Ferdinand Pohlek aurkitutakoa, Klasizismoko maisuaren obra zela esatea oker bat izan zen. Hala, gaur egun oraindik ez dakigu nork sortu zuen, eta, hortaz, izen egokia Haydn ez beste norbaiten gai baten gaineko bariazioak izango litzateke.

Autoreak berak pieza hau bereziki estimatzen zuen, eta ez da gutxiagorako. Ez da diferentzien bilduma huts bat; aitzitik, zentzu globala duen egitura bat da, eta ondoz ondoko atalen kontrasteak Finale ikusgarrirantz bultzatzen gaituen multzoa artikulatzen du. Osotasunean erabateko koherentzia du, eta eskola ere sortu zuen; beste pieza batzuetan pentsatuz gero jabetuko gara, besteak beste, Txaikovskiren Rococó bariazioak, Francken Bariazio sinfonikoak, Elgarren Enigma bariazioak edota Ginasterarenak, ondoren hizpide hartuko ditugunak, programa hau itxiko baitute.

Tema Chorale St. Antoni izenez ezagutzen da, halaxe ageri baitzen Pohlek aurkitutako partituran. Bakuna da, agian kutsu herrikoia eta harmonia sinplekoa, baina interesgarria da, bost konpaseko zenbait esaldi dituelako lau konpasekoekin txandakatuz, ohikoagoak oro har, eta koda txiki bat, graziaz borobildua. Aurkezpenean, Brahmsek haize instrumentuei eman zien, biolinak eta biolak baztertuz; izan ere, bertsio originala musika tresna horietarako Divertimento baten parte zen, eta, hala, sonoritate bereziari eutsi zion.

Ondoren datozen zortzi bariazioak anitzak dira, eta orkestrako musika tresna eta sekzio batzuen eta besteen sonoritateak baliatzen dituzte. Brahmsen maisutasunari esker, aniztasunak eta sendotasunak bat egiten dute, sinfonia edo suite baten atal desberdinak izango balira bezala. Batzuek kutsu dramatiko nabarmenagoa daukate, beste batzuk lirikoak edo are pastoralak dira, edo scherzo tankera daukate; txandaka koloreztatzen dira, maior edo minorrean…

Bidenabar, temari dagokionez distantziaren eta gertutasunaren arteko oreka bikainaz gozatu ahalko dugu. Ia bariazio guztiek temaren egitura globala errespetatzen dute, bost konpaseko semiesaldiekin; harmoniak aldaketa xeheak ditu, eta melodia askeago eraldatzen da. Baina temaren itzala gurekin dator beti, eta xehetasun askotan antzeman daiteke.

Sorpresa nagusia amaieran dator; Brahmsek itxiera bikaina oparitu zigun, eta azken bariazio bat baino askoz gehiago da; kontrapuntua maisutasunez menderatzen zuela erakusten digu, eta horrek Bachekin lotzen du. Passacaglia gisa eraiki zen (lehen forma zahar hau aipatu dugu), eta etengabe errepikatzen den bost konpaseko baxu bat hartzen du euskarri (berriz ere zenbaki horren originaltasuna baliatuz). Horren gainean, trikimailu kontrapuntistiko izugarriak zabaltzen dira, eta meriturik handiena da, hain zuzen ere, ez direla antzematen; ia garrantzirik eman gabe, tema bikain errepikatzera garamatza, ia modu literalean, bukatu aurretik; hala, pieza osoa modu zoragarrian osatzen da.

Johannes Brahms musikariaren handitasunaren erakustaldia da; dagoeneko gure artean izan dugu denboraldi honetan eta berriz ere izango dugu, azken sinfonia ikaragarriarekin emango baitiogu amaiera. Aste batzuk barru han izango nauzue zain, are ikusgarriagoa den beste passacaglia bati buruz hitz egiteko.

Bitartean, Franz Liszten (1811-1886) pianorako lehen kontzertuaren kasuan, birtuosismotik harago bideari ekin zion musikari baten obra dugu aurrean. 1849an konposatu zuenean (1855ean estreinatu zen), bakarlari gisa ordura arte egindako ibilbidea uzteko erabakia hartu berria zuen. Horri esker, konpositore gisa zituen helburuak handitu eta luzitzeko piezak sortzea baino lurralde latzagoetan barneratu zen. Argi dagoenez, hizpide dugun obrak agerian uzten du artistaren irudimen musikala oso emankorra zela eta asmamen aberatsa zuela, kontzertu eta sinfonia arteko egitura hibrido paregabea sortu baitzuen, kohesioa ematen dioten lotura tematikoekin josia, lau sekzio nagusitan banatutako mugimendu bakarrean.

Bakarlariarentzat maila teknikoa historiako piano jotzaile onenetako batengandik espero denaren parekoa da, baina Liszt heldua izanik, ez zen piezaren aberastasun musikalaren gainetik ezarri eta, bidenabar, orkestrako musika tresnen arteko solasaldia ere ahalbidetzen du, diskurtsoaren protagonista bihurtuz. Ez galdu ekarpen horiek guztiak, musikaren koloreari aniztasun zabala ematen baitiote.

Musikaren izaera kromatikoa ere nabarmendu behar da, horrek erakusten baitigu autorearen lanak lotura zuela lagun zuen Richard Wagnerren ekimen berritzailearekin, argi utziz lan horretan musikari hungariarra ez zela izan soilik alemanaren albokoa, baizik eta beste maisu nabarmen bat ere izan zela. Irekiera temari erreparatzea aski da horretaz jabetzeko; izan ere, orkestrak unisonoan eta energiaz interpretatzen duen tema da, eta, hain zuzen ere, jaitsiera kromatikoa da.

Ondorengo obretan Wagnerrek garatu zituen baliabideetatik gertu egoteak berriz ere garamatza nota hauen ildo nagusira. Hain zuzen ere, diskurtso musikala tarte artifizialetan ez zatitzeari melodia infinitua deitu zitzaion drama wagnertarretan; hala, ideiak malgutasunez eraldatzen dira beste tema batzuei lekua egiteko eta, ondoren, eraldatuta itzultzen dira. Handik urte batzuetara Schönbergek bariazio jarraitua izena erabili zuen, eta gerora bere musika arkitekturaren printzipioetako bat izan zen. Konposatzeko modu horri esker, obrari sendotasuna ematen zaio, errepikapen literalak edo egitura itxiagoak saihestuz, musikari erromantikoek Klasizismotik jaso zituztenak.

Bada, kontzertu honetan material tematikoak lantzeko oso modu antzekoa aurkeztuko da. Mugimendu bakarrean bildutako sinfonia baten formarekin duen antzekotasuna lehenago ere aipatu dugu. Lau sekzioak etenik gabe interpretatzen dira, eta generoaren ohiko lau mugimenduei dagozkie: hasierako allegro indartsua, lirismo handiko tarte lentoa, scherzo zirraragarria eta finale bikaina. Aurreko mugimenduetan antzeman diren joerak azken tarte horretan zabalduko dira.

Lehen zatian aipatutako tema zehatz eta indartsua aurkeztuko zaigu, eta tema horren izaerak obra osoa markatuko du; tema horrek zedarrituko du obraren garapena, baina lirismo handiko beste tema bati emango dio lekukoa eta lehen sekzio hau, horren metatua, hasperen batean joango zaigu, adagio moltori lekua utziz. Tarte horretan melodia ameslari bat sortuko da orkestran, pixkanaka jaioko balitz bezala; pianora iristean, erabat zabaltzeko, Liszten bereizgarria zen ezker eskuko akonpainamendu horretako batekin, ez zaigu batere kostatuko imajinatzea Parisko gizarteak nola galtzen zuen konortea hiriko saloietan ekialdetik etorritako ile erromantiko hura ikusita. Badirudi scherzoa oin puntetan iristen zaigula, triangeluak iragarrita (arretaz erreparatu behar diogu musika tresna horri gaur protagonismo handia hartuko baitu; Brahmsen bariazioen amaieran ere nabarmendu zen, eta Liszten kontzertu honetan inoiz ez bezala ikusiko dugu); tintin hotsak pianoa eta orkestra guztia esnaraziko ditu, batetik bestera korrika hasiz, dantzan ariko balira bezala.

Baina, aurreratu dugun moduan, Lisztek amaierarako gorde du osotasunari batasun zentzua emango dion unea, aurreko une guztiak itzuli egingo baitira, martxa boteretsu baten esparruan, hasierako temari eta, horrekin batera, obraren material guztiari berriz ere helduz, obraren amaierarantz lasterketa bikainean abiatuz.

Kontzentrazio ahalegin bizia da, eta esaera zaharra ere betetzen du, alegia, berbarik onena, laburrena. Kontzertu honek Erromantizismoaren alderdi guztiak hogei minutu pasatxotan bilduko ditu, alderdirik intimoena, apasionatuena eta hedatuena, tema multzo batean egindako eraldaketa bikainekin. Wagner kideak egin zuen moduan, hortaz.

Horrela, programaren hirugarren obrara iritsiko gara, Alberto Ginastera (1916-1983) konpositore argentinarraren Bariazio kontzertanteak obrara. Emanaldi honetan Brahmsek bariazioen zantzu ugari aurkituko ditugu; esan dugun moduan, Brahmsek eskola sortu zuen. Piezaren egituraren ikuspuntutik, bariazio independenteen multzo hutsa gainditzen duen kontzepzio globala dago; temaren zenbait bertsioren bitartez, bereziki bikaina izango den bukaerara eramango gaitu. Eta tema moldatzeko moduari dagokionez, kasu honetan ere autorearen fantasia musikalaren indarra antzemango dugu, elkarrekiko oso desberdinak diren soinu paisaietara eramango gaituelako, denak hasierako temaren iturritik etorritakoak.

Baliabide interesgarri batzuk lagungarriak dira paisaia horiek aberasteko. Alde batetik, eta hortik datorkio kontzertanteak izenburua, Ginasterak orkestrako zenbait sekzio eta musika tresnari aukera eskaintzen die bariazio bakoitzean solista gisa agertzeko, eta bakoitzari izaera berezia ematen dio, emozio modu bereizgarri bat, bat datorrena musika tresna bakoitzaren adierazpideekin. Hala, flautaren azkartasun alaiaz gozatuko dugu, metalen fanfarre kutsu indartsuaz, biolaren ahots dramatikoagoaz eta tronpetaren lirikaz (bi musika tresna horiek ezohiko erregistroetan entzuteko aukera paregabea), genero klasikoak birformulatuz, esaterako klarinetearen scherzo dibertigarria edo oboe eta fagoten kanon zorrotza, Ginasterak ofizioa ondo baino hobeto ezagutzen zuela argi erakutsiz.

Halaber, aparteko aipamena egin behar zaio biolontxeloak eta arpak elkarrekin eskainitako interpretazioari; lasaitasun eta lirismo gozamena da, baita justu bukaeraren aurreko berreskurapena ere, zikloa ixten bezala, bukatu aurretik. Oraingoan kontrabaxuaren solo zabal eta ezohikoa entzungo dugu, arparen arpegioekin lagunduta berriz ere.

Koherentzia emate aldera bi interludio izango ditugu, bata hari instrumentuen esku eta bestea, berriz, haize instrumentuen esku egongo dena, atseden txiki bat har dezagun temaren abenturekin jarraitu aurretik eta amaiera arteko bidea antolatzeko, dantza gautxo apoteosikoa izango baita bukaera.

Eta horrek obra honen beste gai garrantzitsura garamatza, jakina. Zeuen buruari galdezka ibiliko zarete dagoeneko, melomano azkarrak zaretelako: Hau zer da, nazionalismo objektiboa, nazionalismo subjektiboa edo neoespresionismoa? Izan ere, Ginasterak berak bere obra musikala hiru etapa horietan banatu zuen, agian autoanalisi gehiegi ere eginez. Kontua da 1953. urteko pieza bat dela, eta, hortaz, nazionalismo subjektiboa egokitu zaigu. Bide batez, esan dezagun garai deserosoa izan zela musikariarentzat; ez zen ondo konpontzen Perón presidentearen gobernuarekin, baina horrek ez du zerikusirik musikarekin.

Ginasteraren aburuz, nazionalismo subjektiboak esan nahi zuen bere inspirazioa Argentinako folkloretik abiatzen zela, baina melodia zehatzen aipu zuzenak saihestuz (hori nazionalismo objektiboa izango litzateke, aurretik bizi izandako etapa); hala, lengoaia herrikoia ideia iturri gisa hartzen zuen, ondoren modu abstraktuagoan eraldatuko zena. Edo, agian Bartókek musika hungariarrarekin zuen harremana deskribatzean esan zuen moduan, une batean gertatzen da asko ikasi eta gero musika herrikoia autorearen ama lengoaia bihurtzen dela, eta autoreak dagoeneko ez du antologia eta bilduma folklorikoetatik ateratako tema zehatzetara jo behar; aitzitik, bere ideia propioak lengoaia horretan adierazten ditu.

Eta horixe aurkituko dugu obra honetan. Arreta jarri gabe entzuten badugu, ziurrenik elementu folklorikoak ez ditugu amaierara arte antzemango; orduan, orkestrak markatutako zapateatu gogorrek eta malambo erritmoak Pampara eramango gaituzte. Hala ere, temak berak Argentinako musika herrikoiaren funtsezko protagonista bati egiten dio erreferentzia, gitarrari, alegia. Arparen lehen arpegioak sekuentziaren lehen zantzua emango digu: mi, la, re, sol, si. Eta obra hau bereziki interesgarria da, hain zuzen ere, ondoz ondoko bariazioek melodia nagusian (txeloak interpretatzen duena) eragina izateaz gain, bariazioek baliatzen dituztelako akonpainamenduan agertzen diren ideia guztiak, izaera bereizgarria ematen diotenak; izan ere, xehetasunei erreparatuz gero, aipatutako noten segidak laudun bitarteak hartzen ditu oinarritzat, eta harmonia tradizionalak, berriz, hirudunak hartzen ditu akordeak sortzeko. Horra hor musika tradizionalaren materialen interpretazio librea, musika osoa koloreztatuz.

Obra bikaina da, gaurko programa osoa bezala; argi ikusiko dugu hizpide dugun musikariak nolako talentua zuen, eta maizago eta ohiko obretatik haratago entzun beharko genukeela pentsatuko dugu, alegia Estancia ballet obra baino gehiago entzunez (nazionalismo objektibo garaikoa, hain justu ere).

Gozatu aniztasunaz, inspirazio iturri bihurtutako musikaren malgutasunaz. Frantsesez esaten den moduan, Vive la différence!

Iñaki Moreno Navarro

Daumants Liepins.

Pianoa

2019. urteko Maria Canals Nazioarteko Musika Lehiaketako lehen saria.

Daumants Liepiņš pianoaren munduko talentu berri erakargarrienetako bat da, eta berriki Pianist aldizkariaren “Pianists to Look Out For in 2020’” zerrendaburua izan zen. 2019an Vendome saria eskuratu zuen Verbier jaialdian, Suitzan. Riga Jurmala Music Festival jaialdian laster aurkeztuko da Daumants, herrialde baltikoetako musika klasikoko jaialdirik prestigiotsuenean, eta emanaldiak eskainiko ditu Munichko Gasteigen, Bartzelonako Palau de la Música Catalana jauregian eta Bukaresteko Enescu jaialdian. Ondoren, zenbait kontzertutan parte hartuko du Madrilen, Bilbon, Granadan eta Tenerifen.

Daumantsek dagoeneko solista gisa ere jo du Royal Liverpool Philharmonic Orchestra, Helsingborg Symphony Orchestra, Romanian National Symphony Orchestra, Georgian National Symphony Orchestra eta Kaunas Symphony Orchestra orkestrekin. Laster Naxos eta Steinway zigiluekin ere zenbait lan grabatuko ditu, orkestrekin bira bat egingo du Iberiar penintsulan, eta Letoniako Orkestra Sinfoniko Nazionalaren denboraldia irekiko du.

2017an Daumantsek Urteko Artista Gazteari saria eskuratu zuen Lielā Mūzikas Balva Letoniako Musika Handiaren Sari Nazionalean, Letoniako musika klasikoko saririk prestigiotsuena; herrialdea, gainera, ospetsua da mundu mailako kalitatea duten musikariak esportatzen dituela, Andris Nelsonsetik Baibe Skridera.

Gaur egun Daumantsek musika ikasketak egiten jarraitzen du, Suedian, Karlstadeko Unibertsitateko Ingesund Musika Eskolan, Julia Mustonen-Dahlkvist irakaslearekin. Hainbat sariketatan jaso ditu sariak, besteak beste Maria Canals Piano Lehiaketan (lehen saria), Nordic Piano Competition sariketan, George Enescu International Piano Competition sariketan, James Mottram International Piano Competition sariketan edota Tbilisi International Piano Competition sariketan (Special Prize for Artistry).

Carlos Miguel Prieto.

Zuzendaria

Carlos Miguel Prieto Mexikoko Orkestra Sinfoniko Nazionalaren, Louisianako Orkestra Sinfonikoaren eta Meatzaritza Orkestra Sinfonikoaren zuzendari titularra da. Houston Symphony Orchestrako zuzendari elkartua izan zen.

Orkestra garrantzitsuak zuzentzeko gonbidapena jaso du, besteak beste, New York Philharmonic, Boston Symphony Orchestra, Chicago Symphony, London Royal Philharmonic, Orquesta Sinfónica de Xalapako Orkestra Sinfonikoa, eta Indianapolis, San Antonio, Florida eta Nashvilleko orkestrak.

Berriki eta etorkizunerako esku artean dituen konpromisoen artean nabarmendu behar ditugu Londoneko Orkestra Filarmonikoa, Minnesotako Orkestra, Estatu Batuetako Orkestra Sinfoniko Nazionala Washingtonen, Espainiako Orkestra Nazionala, Galesko BBC Orkestra Nazionala eta Los Angeles New Music Group; bidenabar, orkestra batzuetara itzuli ere egingo da, tartean NDR Elbphilharmonie, Frankfurteko Irrati Orkestra Sinfonikoa, Hallé, Liverpooleko Orkestra Filarmonikoa, Bournemouteko Orkestra Sinfonikoa, Estrasburgoko Orkestra Filarmonikoa, Auckland Philharmonia, Gaztela-Leongo Orkestra Sinfonikoa eta Bilboko Orkestra Sinfonikoa.

Princeton eta Harvard unibertsitateetan graduatu zen, eta Musika Kritikarien Mexikoko Batasunaren saria eta musika merituari Mozart domina jaso ditu, Mexiko eta Austriako gobernuek emandakoak, hurrenez hurren. Duela gutxi, 2019. urteko zuzendari izendatu zuen Musical Americak.