Aimez vous Brahms?

Erik Nielsen, zuzendaria
Renaud Capuçon, biolina

I

JOHANNES BRAHMS (1833 – 1897)   3. sinfonia Fa Maiorrean Op. 90

I. Allegro con brio
II. Andante
III. Poco allegretto
IV. Allegro

BERND ALOIS ZIMMERMANN   (1918 – 1970)    Sinfonia mugimendu bakarrean (1953ko bertsioa)*

II

JOHANNES BRAHMS  (1833 – 1897)     Kontzertua biolin eta orkestrarako Re Maiorrean Op. 77

I. Allegro non troppo
II. Adagio
III. Allegro giocoso ma non troppo

* Lehen aldiz BOSek

Sekula bizi gabekoa

1853an, Schumannek Brahms etorkizuneko musikaria zela, “gazte horren sehaskaren inguruan dohainek eta heroiek ohorezko zaintza egin zutela”, esan zuenean, bere konposiziorako indarrak agortzen ari zirela onartu zuen, eta bere begikoaren eskuetan jarri zuen Alemaniako tradiziotik oinordetzan jasotako lengoaiak eta ezagutza moduak jarraitzeko ardura, berak ukatutakoa. Hala ere, horrenbesteko ardura obsesio bihurtu zen Brahms gaztearentzat, Beethovenen urratsei jarraituz, hilondoko konpositore bihurtzearen beldur baitzen, are gehiago 1859an Pianorako kontzertua re minorrean lanak (forma nagusia lantzeko lehen saiakera gogor eta oso zintzoa) porrot egitearen ondorioz, bere energia natural berdingabeari eusten hasi baitzen. Hori dela eta, sinfonia bat konposatzeko lana hamabost urte baino gehiago luzatu zen, baina beldurrak behin betiko gainditu zituenean, bere buruarengan zuen segurtasunak aurrera egin zuen berriz. Lehen sinfonia horretatik aurrera (1876), haren errepertorioa pixkanaka-pixkanaka aberastuz joan zen, haren katalogoaren muin sinfonikoa, egiaz berantiarra, osatzen duten lanen bidez.

Sormen-bulkaden heltze horretan, kontzientzia historikoa zuzentzeko lan horretan, tradizioan sendo txertatutako espazio horren bila, pisu handia du Viena bizileku gisa hautatu izanak, klasizismo musikalarekin zuen loturagatik nahiz Liszten eta Wagnerren ausardia progresisten aurrean gotorleku bat izateagatik. Liszt eta Wagnerren ustez, Brahms figura guztiz antitetikoa zen. Vienan arrakasta lortzea erronka etengabea izan zen haren karreran, eta haren behin betiko babesa lortu nahi zuen lan orok aurre egin behar zion aurretik Vienako aurretik sumatu ezinezko publikoari. Publiko hori hiriko musika-taldeetan eragin handia zuten erresistentzia kritikoek baldintzatuta zegoen (Eduard Hanslick zen erresistentzia horien buru). Izan ere, Brahms helduak, maiz aurkeztu ohi den musikari bakartuaren eta axolagabearen irudiari kontra eginez, bere lanak sustatzeko lan egiten zuen, gogotik prestatzen zituen estreinaldiak, kontzertu berriak antolatzen zituen, eta bere konposizioek sortzen zituzten erreakzioekiko sentikortasuna adierazten zuen.

1878ko udan, Kontzertua biolinerako idazten hasi zenean, jada bi lehen sinfoniak eginda zituen, eta forma handiaren gakoak ederto ezagutzen zituen. Horrez gainera, oso gertuko aurrekari erakargarriak zituen, hala nola, Beethovenen eta Mendelssonen kontzertuak. Hala ere, biolinaren idazketa egiteko, funtsezkoa izan zen Joseph Joachimekin lankidetzan jardutea. Eskuz esku lan egin zuten eraginkortasunez, baina tirabiraren bat edo beste izan zuten. Alde batetik, Joachimek kontzertuak biak, bera ere bai, nabarmentzeko lan bat izatea nahi zuen, eta Brahmsek inoiz ez zuen konposizio berriaren ikuspuntu orokorraren aurretik jarri hori. Hori zela eta, ez zien jaramonik egin bakarlari izango zenaren iradokizun gehienei. Bestalde, Joachimek konpositoreari ohartarazi zion biolin bat (ez zen gai piano batena bezain soinu indartsua sortzeko) Bramhsek buruan zuen orkestra masiboaren aurrean jartzeak oreka-arazoak izan zitzakeela. Azkenik, kontzertua in extremis heldu zen Leipzigeko estreinaldira 1879ko Urte Berri egunean. Publikoak oso harrera ona egin zionez, Brahms animatu egin zen, bi aste geroago, Vienako Musikvreinen aurkeztera. Han ere izugarrizko arrakasta lortu zuen, ia denak harri eta zur utzita, bai bera ere, “inoiz bizitako handiena bezain arrakasta handia” lortu zuelako pozarren. Ezin zuen beste modu batera izan, XIX. mendeko kontzerturik goratuenetako bat izateko sortua izan baitzen; hiru mugimendutan, Brahmsen estiloko trazu zehatzak eta haren musika-nortasunaren loratze miresgarriak biltzen ditu lanak, besteak beste, hasierako mugimenduko handitasun sinfonikoa, Adagioaren lirismo sarkorra, eta Allegro giocosoaren espiritu buhamea, non punteatze errepikariek zeregin erabakigarri eta egituratzailea duten.

Konkista berri horren ondoren, Brahmsen etorri sortzailea bizkortu egin zen, eta, ondoko urteetan, orkestra-lanak konposatzen jarraitu zuen (bi obertura eta Bigarren kontzertua pianorako monumentala), Hirugarren sinfonia egin zuen arte, klasikoen lengoaiak musikari eskaintzen dizkion aukeren ia erabateko burutzea. Horrenbestez, Brahmsen musikaren inguruan orbitatzen duten eragin anitzen laburpen bat da. Wiesbaden bainu-hirian konposatu zuen 1883ko udan. Estreinatu aurretik, konpositorearen gertuko zenbait pertsonak hitz ezin hobeak eskaini zizkioten, besteak beste, Clara Schumannek: “Ordu alaiak igaro ditut zure sormen-lan zoragarriarekin. […] A ze lana! A ze poema! Hasieratik amaieraraino, basoetako lasaitasun misteriotsuan biltzen zaitu…”. Hala ere, lehenengo interpretazioa Vienako Filarmonikoak egin zuen, Hans Ricterrek, lege oneko wagneriar batek (Bayreuthen Nibelungoaren eraztuna lanaren munduko lehen emanaldiaren arduraduna), zuzendua. Brahmsek bere lehen bi sinfoniek hirian izandako hasierako porrota hari egozten zion. Hirugarrenarekin zortea guztiz aldatu zen. Itxaropen guztiak gainditu zituen, eta kritikariek eta musikariek, ia aho batez, Brahmsen lanik onenetakotzat jo zuten. Richterrek berak botere beethovendarraren egiazko suspertzetzat jo zuen, eta “Brahmsen heroikoa” izenez bataiatu zuen, nahiz eta ezin den iritzi Hirugarrenak Beethoven zuenik erreferentziazko ardatz bakar. Izan ere, udaberriko tonuaz, gogo bizi poetikoaz eta partituraren zati zabalak betetzen dituen energia lirikoaz gain, Renana sinfoniatik berreskuratzen duen gai guztiz bikainak, tentsio erritmiko handiek sustatutako hasierako mugimenduaren espektro melodikoa aberasteko xedea duenak, agerian uzten du lau sinfonietatik Schumannen eragin handienekoa dela.

Hortik aurrera, musika eskema tradizional bat oinarri hartuta antolatzen hasi zen, Brahmsen asmamena muga formal argien eta ezin hobeto zehaztuen baitan garatzeko moduan. Andanteak, Do maiorrean, giro lasai eta pastorala birsortzen du, non zurek nahierara abesten duten nolabaiteko soinu-osotasunaren etengabeko bilaketan ari den orkestra baten gainean, batez ere erdiko sekzioan. Zalantzarik gabe, sinfoniaren grabitate-zentroa Poco Allegrettoa da. Haren hasierako melodia ahaztezin horietako bat da, mugak zeharkatu eta bideo-jokoen mundura iristen direnetakoa. Berezitasun bat du: zaila da konnotazio goibel samarrek mugimenduari ematen dioten tonua Scherzo tradizional baten izaerarekin lotzea. Allegro alla brevea arruntagoa da formari eta metrikari dagokienez, eta sinfoniaren karga dramatiko handiena biltzen du. Karga hori anbiguotasun harmonikoaren eta hainbat energiaren bidez adierazitako zenbait gairen sendotasunaren araberakoa da. Hala ere, musikaren amaieran, garaipen-taupada galtzen du, eta Schumannen hasierako motiboa berriz agertzen da, lana, ezustean (baina izaera orokorrarekin modu kontsekuentean), pianissimoan amaitzeko.

Brahmsen sinfoniek tradizioari zor dioten guztia erlatibizatu egiten da, haien arteko distantzia handitzen den neurrian, eta, denboraren joanean, haien barruan etorkizun-erroak loratzen hasten direnean, haren garaikideentzat ikusezinak. Progresisten eta kontserbadoreen arteko eztabaidak itzali egin ziren, dagokion talde bakoitzeko defendatzaileak hil ahala, eta pixkanaka-pixkanaka “ez dago ezagutzarik gabe idatzi ez den eta jada zegoen musikarekin harremanik ez duen musikarik” ziurtasuna nagusitu zen. Ikuspuntu panoramiko batean, Brahms, bere garaian, sinfonia alemanaren defendatzaile nagusitzat aurkezten zen, baina haren sena ez zen gai izan susmatzeko zenbaterainoko eragina izango zuen ondoko musikan. Schoenbergek behin eta berriz defendatu zuen Brahmsen modernitatea. Biak zenbait konposizio-teknikarekiko leialak ziren, hala nola, aldakuntza garatuarekiko eta prosa musikalarekiko (terminologiaren arabera). Bi teknika horiek erabakigarriak ziren XX. mende hasierako konpositoreek horrenbeste desiratutako “murrizketarik gabeko musika-lengoaia” hori lortzeko bidea errazteko.

Era berean, Bigarren Mundu Gerraren ondoren ia-ia ezerezetik abiatu behar zuten konpositoreek ezin zituzten guztiz ezabatu (sarritan saiatzen baziren ere) iraganeko urratsak, batez ere orbita alemaniarreko herrialdeetan. Izan ere, 1945etik aurrera, Darmstadteko Ikastaroetan eta Frankfurtko Jardunaldietan izandako eztabaidetan, topaketetan eta azterlanetan Brahmsen sinfonismoa aipatzen zen. Bietara nazionalitate guztietako konpositore gazteak joaten ziren, alemaniarrak ere bai, une hartan fase terminalean zegoen musika bat, etsipenak eta nazismoaren sekulako shockak abaildua, berpizteko ideia berrien bila. Bakoitzak bere aldetik egiten zuen lan, bere prozedurak eta lengoaiak garatuz. Beraz, praktikan, ezin da esan garaiko estilo bat zegoenik, baizik eta aldaketarako, aberasteko eta inspiraziorako espiritua zutela denek.

Konpositore gazte aleman horietako bat izan zen Bernd Alois Zimmermann (1918-1970). Oso zaila gertatu zitzaion musika-joera bakarraren barruan kokatzea, hasieran dodekafonismoaren kausari atxiki baitzitzaion, baina berehala hasi zen askatasunez esperimentatzen zenbait garaitako ideiekin eta teknikekin (kantu gregoriarra, Bachen koralak, musika elektronikoa, jazza eta abar), eta, une oro, iraganeko musika-kultura alemanarekin loturak sortzen. Haren karrerako hasierako pieza bat izan zen Sinfonia mugimendu bakarrean (1953) laburra. Lan horretan, bat egiten zuten bortizki eruptiboa zen mundu batek, ikuskari apokaliptikoz josia, Bergen keinu espresionistak eta Stravinskyren pentsamolde neoklasikoak. Sinfonia, berriz ere, eremu ireki gisa adierazi zen, non konpositoreak analisirako, ikasketarako eta praktikarako eremu bakartu bat aurkitzen zuen. Hori abiapuntutzat hartuta, sarritan, arrisku eta eragin sozial handiagoko alor batera bideratzen da; hau da, operara. Brahmsek dotoretasunez saihestu zuen opera, baina Zimmermannek aurre egin zion (eta operari zor dio izandako garrantzia) bere aurrekari onenen handitasunaz.

Asier Vallejo Ugarte