Musikaren hizkuntzak

Bi nazionalitatek eta lau musika-generok espresioa, gustu ona eta entretenitzeko nahia elkartzen dituen gaurko programa hau itxuratu dute. Frantziak eta Italiak konposizio garrantzitsuak ekarri dizkiote musika-literaturari, eta bi lekuetan musika eguneroko bizitzaren parte da. Baliteke hori lerro melodiko berezi eta ederrez koloreztatutako eta metrika dardaratsu edo iradokitzailez osatutako hizkuntzak hitz egitearen ondorio izatea. Agian, hizkuntza horien fonetikak musikara bideratutako belarriak ematen dizkiete hizkuntza horiek hitz egiten dituztenei. Errealitate melomano horrek oso haztegi egokia sortu du, eta musikaren unibertsoko hainbat izen handiren talentuak bertan piztu dira. Baita gutxiago programatu arren, inspirazioz beteta dauden beste izen batzuk ere.

Germaine Tailleferren (Saint-Maur-des Fossés, 1892 – Paris, 1983) talentu goiztiarrak aitaren gaitzespenarekin talka egin zuen, ez baitzion heziketa profesionala jasotzen uzten. Hala ere, bere bokazio etenezinari eta amaren babes irmoari esker, Parisko Kontserbatorioan “haur prodijio” gisa onartu zuten. Sari ugari irabazi zituen bertan. Buru-belarri ikasiz eta aita tentel eta gogorraren ezkutuan, Tailleferre pianoan eta konposizioan nabarmendu zen. Hala ere, interprete gisa zuen segurtasunik ezaren eta Erik Satieren goraipamenezko laudorioek emandako konfiantzaren ondorioz —konpositorearen Jeux de Plein Air obra entzun ondoren, “bere musika-alabatzat” aldarrikatu zuen—, konposizioan aritzea erabaki zuen. Hala, XX. mendearen lehen urteetan Paris errepikaezin baten musika-aretoak aire freskoz bete zituen kolektiboaren parte izan zen. Izan ere, eta oso maskulinizatuta zegoen eremu batean emakume konpositore izatea zaila izan arren —aitaren itsukeriaren ondorioz areagotutako zailtasuna—, Tailleferre izan zen Les Six izeneko taldeko emakume bakarra.

Petite Suite 1957an idatzi zuen Frantziako Irrati Telebistarako. Izenburuan jada argi gelditzen zaigu asmo handirik gabeko partitura dela; hala ere, pastel-koloreen xarma eta gardentasunaz beteta dago. Ravelek eraginda —orkestra-idazkera hobetu zuen harekin—, konposizio horretan Tailleferrek tinbre-berezitasunen aberastasuna bereziki azpimarratu zuen. Konposizioaren paletak, besteak beste, pianoa, zelesta eta perkusio txikiko zenbait instrumentu biltzen ditu. Bere ametsa Louis Malleren Ascenseur pour l’échafaud filmean parte hartzea zen, aldez aurretik eskatu baitzion. Baina, kasualitatez —kasualitateak existitzen badira, behintzat—, Miles Davis estudiora joan zen, eta muntaia ikusterakoan inprobisatzen hasi zen, berak eta jeinuek bakarrik egiten dakiten moduan. Musikaren eta irudien arteko lotura hain aparta izan zen, ezen Davisen musika, eta ez Tailleferrena, izan baitzen filmari soinu-banda jarri ziona eta, zalantzarik gabe, arrakasta izaten lagundu ziona.

Nolanahi ere, Petite Suite ez da obra erdeinagarria. Erakargarritasun nagusia tinbre-kolorearen trataera da, giro atsegina sortzen baitu instrumentu bakoitzaren ahotsez gozatzeko. Soinu-collage horri hasiera ematen dion Preludioa melodia xumea da, behin eta berriz errepikatzen den motibo erritmiko sotila; pixkanaka-pixkanaka, hainbat instrumentu eszenan agertzen dira. Hemen, melodien naturaltasuna tinbre seduktoreekin lotzen da. Ondoren, Siziliana iradokitzaile eta misteriotsu samar bat dator. Soinuzko paradoxa izanik, baldartasun-sentsazio airosa transmititzen du. Azkenik, orkestrak “La Rochelleko neskatxak” abesti tradizionala joko du alaiki. Kutsu abenturazaleko abestia da, legetik at dauden emakume kortsario horien izaeragatik, “Levanteko itsasoan salerosten ibiltzeko ontzi bat muntatu dutelako”. Hitz batez, errugabetasun xarmagarriko giroa birsortzen duen partitura laburra da.

Honako honetan bai. La Stradan, zinema-zuzendariak konpositore egokia aurkitu zuen; gutxitan gertatu da musika irudiekin horren ondo jostea. 1954an, Federico Fellinik Nino Rotari (Milan, 1911 – Erroma, 1979) eskatu zion bere filmerako musika idazteko. Elkarrekin lan egin zuten dagoeneko. Hain zuzen ere, Rota Felliniren buru-musikaria izan zen harik eta konpositorea hil zen arte, eta haien kolaborazioak gogoangarriak ziren beti —maisulanen bat barne—. Hala ere, konpositoreak beste zuzendari batzuentzako lanetan ere zinemaren historian itzala utzi zuen, hala nola Luchino Viscontiren Gattopardo zoragarrian, Franco Zeffirelliren Romeo eta Julietan edo Francis Ford Coppolaren Aitajauna (El padrino) ahaztezinean. Eta askoz gehiagotan.

Rotak aparteko soinu-banda baten musika-tentsio handia ekarri zion filmari, josita dituen irudiak bezalaxe. Federico Fellinik ondo aukeratu zituen aktoreak: Anthony Quinn, Zampanó bortitza gisa, eta Giulietta Masina (ordurako ezkonduta zeuden), Gelsomina leial eta ahaztezina gisa.

Xehetasunez, galderez, oihartzunez eta gure belarriei arreta emateko deiez beterik, soinu-banda horrek hala ideia melodiko, aurkikuntza tinbriko eta inpaktu harmoniko eta erritmikoak, nola irudi asaldatzaile, kutun, mingarri eta hunkigarriak —gizatiarrak, azkenean— biltzen ditu. Bihotzera zuzenean iristen den filma da, eta gogoeta egiteko arrazoi asko uzten ditu.

Arin batean, Rotak, hainbat motibo musikalen bidez, unibertso ludiko eta fantasiazko batetik errealitate mingarri eta itsusi batera eramaten gaitu. Motibo horiek ezin hobe deskribatzen eta osatzen dituzte pertsonaia xelebre eta maiz barregarriak. Pertsonaiek eguneroko gabeziaren pisua daramate bizkarrean, baita ikuskizunetara joaten diren ikus-entzuleak —zibilizazioen hasieratik gertatu da— entretenitzeko eta eguneroko gabezietatik ateratzeko betebeharra ere. “Arteak garrantzia du hemendik ateratzen gaituelako”, esan zuen Fernando Pessoak.

Zinerako idatzi den gai zirraragarrienetako bat “Gelsominaren gaia” da. Ederra eta nostalgikoa, pelikulan zehar kolore desberdinetan entzun dezakegu —biolinak, tronpetak eta orkestrak jota eta Masinak ahapetik kantatuta—. “Oraindik ere melankoliaz betetzen naiz tronpetaren gaia entzuten dudanean”, onartu zuen Fellinik. Haren emazte eta musa Giulietta Masinak —senarra hil eta hilabete batzuetara hil zen— Mauro Maur tronpetariari senarraren hiletan La Stradaren tronpeta-solo hunkigarria interpreta zezala eskatu zion. Benetako sinboloa.

Nino Rota konpositore bikainak —hainbat generotako obrak idatzi zituen, hala nola kontzertuak, balletak, ganbera-musika, musika erlijiosoa eta opera— honako hau zioen: “Ez dut sinesten klase-desberdintasunean, ezta musika-mailaren desberdintasunean ere. “‘Musika arina’ terminoa entzulearen arintasunari dagokio, ez idatzi duenari”.

Ottorino Respighik (Bolonia, 1879 – Erroma, 1936), beste italiar bat, jaioterrian hasi zuen bere karrera, batez ere moldatzaile eta opera-konpositore gisa. Beste konpositore bat Italiako lurretan, zeinak ongarria baitirudi genero horretarako. 1913an Erromara lekualdatu zen, Italiako bizitza sinfonikoaren epizentrora, ‘Santa Cecilia’ izeneko Musika Lizeoan konposizio-irakasle gisa lan egiteko. 1919an, Lizeoa ‘Santa Cecilia’ Kontserbatorio ospetsua izatera pasatu zen, eta 1923an, Respighi kontserbatorioko zuzendari izendatu zuten. Loraldi profesionaleko urte horietan, konpositoreak bere “trilogia erromatarra” argitaratu zuen: Erromako iturriak (1916), Erromako pinuak (1924) eta Erromatar festak (1928).

Gaur entzungo dugun Erromako iturriak poema sinfoniko bat da, hau da, tamaina sinfonikoko obra bat, konpositoreari aparteko musika-irudi bat gogora ekartzeko eta entzuleari baliabide tinbriko, testura, dinamika eta efektu anitzen bidez transmititzeko aukera ematen diona. Respighik lau zatitan banatu zuen obra, eta horietako bakoitzak erromatar iturri bat irudikatzen du. Horrela, musika entzuteak gida turistiko gisa balio digu artez eta historiaz beteriko hiri batean barrena egindako soinuzko ibilbide originalean. Gainera, entzumen-bira hori egun bakar batean egingo dugu, eta, beraz, erromatar iturri horietako bakoitza arretaz aztertu eta entzungo dugu eguneko une desberdinetan.

Respighik kapital inperial horren handitasuna nolabaiteko asmo inpresionistarekin hezurmamitzen du, bere intenporalitatea idealizatuz eta iturri bakoitzetik soinu-atmosfera desberdina jariatzea lortuz, iturria argiztatzen duen argitasunaren arabera. Giulia Haraneko iturriaren egunsentia lasaia eta iradokitzailea da, 1916an toki hartan arnasten zen artzain-giroaren berezkoa; horregatik, orkestrak pixkanaka eta bare-bare esnatzea proposatzen digu. Goiza ederra eta distiratsua da Triton boteretsuaren iturri marmarti eta freskoan (Bernini eskultorearen pieza aparta, Piazza Barberinin kokatua). Eguerdia itsugarria da Trevi iturri ikusgarrian. Iturri horrek orkestrazio indartsua ernatzen du, eskultura-multzo erraldoi horretako ur zebagaitzak bezalakoxea. Ilunabarrak Villa Medici iturri eder eta seduktorean harrapatzen gaitu, ibilbidetik atseden hartzen. Bertan, orkestrak hiriaren gaueko panorama eskaintzen digu, hainbat soinu-iradokizunez beterik, hala nola kanpaiak, txorien azken txorrotxioak eta izarrek dir-dir egitea ekartzen duen gaueko haize gozo leuna.

Soinu-postalen bilduma exotikoa dugu, betiereko hiriko lau txokotan barrena egun freskagarri eta oroigarri gisa jasota.

Francis Poulenc (Paris, 1899 – Paris, 1963) Germaine Tailleferre ere kide izan zen “seien taldeko” kide garrantzitsuena izan zen, seguru aski. I. Mundu Gerraren ondoren sortu ziren frantses konpositoreetako bat izan zen, baina Poulenc naturaltasuna bere kanon estetikoa bihurtzeagatik nabarmendu zen: “Tradizioa barregarri ez uzten edo ez imitatzen saiatu naiz, baizik eta naturaltasunez konposatzen, halaxe egin behar nuela sentitu bainuen”. Paris dirdiratsuaren urte zoriontsu horietan, Poulencek bere jaioterriaren espiritua irudikatzeko bere burua besterik ez zuen izan behar. Bere hizkuntza bereizgarria hainbat dialektok moldatzen dute: aro modernistako estiloak, Frantziako herri-abestiek edo urte haietako Parisen hain presente zeuden music hall ikuskizunek. Hori guzti hori inoiz galdu ez zuen umoreaz eta oso fintasun chic batez ondurik. Horregatik, bere obra asko urte zoro haietako Parisko espiritutik zetozen xarma eta espontaneotasunaz beteta daude: arduragabekeria, hedonismoa, euforia eta indarraren eta arinkeriaren arteko fusio kontraesankorra. Poulencek sutsuki bizi izan zuen hiri zirraragarri hartako gerren arteko garai historiko paregabea, eta, ziur-ziur, “artea eta bizitza gauza desberdinak ez direla” esaten zuen.

Baina, denboraren poderioz, Poulenc frantses musikari erlijioso handi bihurtu zen —Messiaenekin batera—, eta, haurtzaroko katolizismora itzulita, hainbat obra erlijioso idatzi zituen, besteak beste Gloria soprano, koru eta orkestrarako. 1961ean estreinatu zen Bostonen, Poulenc hil baino bi urte lehenago. Poulencek, hainbat hamarkadatan ahots-konpositore gisa nabarmendu zenak, honako hau zioen: “musikara ez da bakarrik hitzen hitzez hitzeko esanahia itzuli behar, lerroen artean idatzita dagoen guztia ere itzuli behar da”. Hori dela eta, mezaren ordinarioaren zati horren latinezko testua meditazio-soiltasunarekin ekartzen da musikara, eta, nahiz eta hogeigarren hamarkadako estilo arina alde batera utzi, Poulencek ez zuen naturaltasuna baztertu.

Hala, instrumentazio eskuzabal eta sutsu batetik abiatuta, Poulencek Jainkoaren kulturako sortutako testuaren notak espontaneoa eta zuzena den gizatasunaz josten ditu. Gloria in excelsisen, koruak kantu azentudun eta arranditsu bat abesten du, ahaltsu. Laudamus te arinagoa da, konpasak maiz aldatzen direlako eta azentuazio irregularra duelako, freskotasuna eta poza gogora ekartzen lagunduz. Domine Deusen, sopranoak kutsu lirikoagoa ematen dio obrari, bakarlariaren eta koruaren arteko elkarrizketa beroz eta nolabaiteko dramatismoz betez. Domine Fili unigenite laburrean, poza eta mugimendu asimetrikoen sentsazioa itzultzen dira, konpas-aldaketen, azentuen eta motibo melodikoak etengabe errepikatzearen ondorioz. Domine Deus, Agnus Dei zatian, diskurtsoa baretu egiten da, berriz ere gogoetatsuagoa eta intimistagoa izatera igaroz. Sopranoaren misterio apurrak zertxobait iluntzen du. Qui sedes ad dexteram Patrisen, koruaren eta orkestraren arteko txandakatzeak obraren laburpen moduko bati bide ematen dio, non jada entzundako elementu batzuk agertzen baitira. Bukatzeko, amen barrenkoi baina loriatsu bat entzungo dugu, Parisko mundutar horren ikuspegi zerutar ederrari amaiera emanez.

Egongelarako, proiekzio-aretorako, eszenatokirako edo elizarako izan, gaurko programako konposizioak estetika- eta adierazpen-grinarekin idatzita daude, entretenimendua eta plazera sortuz. Frantsesez edo italieraz izan, musikaren hizkuntzaz gozatu beti.

Mercedes Albaina

Katharina Ruckgaber.

Sopranoa

Katharina Ruckgaber 2019. urteko artista gazte izendatu zuten Alemaniako “Opernwelt” aldizkarian. 2023/24 denboraldian, honako hauetan egongo da: Badisches Staatstheater Karlsruhe, Potsdamgo Neguko Opera, Friburgoko antzokia, Torontoko Urte Berriko kontzertuetan eta Bregenzko Jaialdian. 2017tik 2023ra Friburgoko antzokiko kide izan zen.

2022an, Weberren Freischütz obran Aennchenen papera interpretatu zuen, René Jacobsen zuzendaritzapean, Alemanian egindako biran. Kontzertuei dagokienez, duela gutxi MDRren Orkestra Sinfonikoarekin abestu zuen Leipzigeko Gewandhausen, baita Radio Franceko Orkestra Nazionalarekin eta Tenerifeko Orkestra Sinfonikoarekin ere. Oxfordeko Jaialdiko eta Bartzelonako Juan March Jaialdiko errezitaldietan ere egon da.

Kaleratutako azken CDan, Solo Musicak argitaratua, bere moldakortasuna agerian uzten du, konpositore askoren obrak interpretatuz, hala nola: Mozart, Schubert, Wolf, Brahms, Berio eta Kreisler. Liederren CD bat argitaratu zuen 2017an, Helmut Deutsch pianistarekin.

Katharina Ruckgaberrek Zurich, Viena, Karlsruhe, Darmstadt edo Municheko Opera Antzokietan abestu du.

Bere opera-errepertorioak hainbat paper hartzen ditu barne, hala nola Pamina, Susanna, Zerlina, Anne Truelove, Adele, Musetta, Frasquita, Mélisande edo azeritxoa Azeritxo azkarra obran.

Lied- eta kontzertu-abeslari gisa oso ezaguna denez, gazte sopranoak liederren errezitaldiak eskaini ditu Bayreuthen, Londresko Wigmore Hallen, Vienako Konzerthausen Graham Johnsonekin, San Petersburgoko Filarmonikoan eta Frankfurteko Operan.

2014 eta 2017 artean, Ruckgaber Frankfurteko Operako Opera Estudioko kide izan zen.

Katharina Ruckgaberrek Municheko Musika eta Antzerki Akademian ikasi zuen KS Andreas Schmidt irakaslearekin, eta Christl eta Klaus Haack sariekin graduatu zen 2015ean.

Deutscher Bühnenverein, Jütting Stendal Fundazioko eta Richard Wagner Elkarteko bekaduna da, eta 2017ko Anneliese Rothenberger Lehiaketan saritu zuten.

Bilboko Koral Elkartea.

(Enrique Azurza, zuzendaria)

1886an sortua, Bilboko Koral Elkartearen ospe handia ehun eta hogeita hamar urte pasatxoko historian bere koruak zuzendu dituzten maisu nabarmenei esker finkatu da; gaur egun, Enrique Azurza da zuzendari artistikoa. Erakundeak hiru koru — helduena, gazteena eta haurrena—, musika-ikastegi bat eta eskola- eta gizarte-koruek osatutako Eskolan Kantari sarea biltzen ditu (azken horretan, mila lagunek baino gehiagok hartzen dute parte). Ehun kidez baino gehiagoz osatua, Bilboko Koral Elkarteak Espainiako ia orkestra guztiekin abestu du, baita nazioarteko orkestra nagusiekin ere. Besteak beste, obra hauen emanaldiak eskaini izan ditu: Usandizagaren Mendi Mendiyan; Brittenen War Requiem, Calixto Bieitorekin Arriaga Antzokian; Hatzisen Everlasting Light-en estreinaldiak, Gernikan, Bilbon eta Madrilen; Moreno Buendíaren Stabat Mater Murtzian, bertako Eskualdeko Orkestra Sinfonikoarekin; Theodorakisen Zorba Grekoa ballet sinfoniko-korala, Igor Yebrarekin eta Turkiako Operako Ballet Nazionalarekin; Prokófieven Alexander Nevsky; eta Orffen Carmina Burana, Galiziako Orkestra Sinfonikoarekin. Berriki, Espainiako Orkestra eta Koru Nazionalen 22-23 denboraldiaren inaugurazioan parte hartu du, Ligetiren Requiem kantatuz; Zubiaurreren La Pasión lanarekin bira egin du Erroman, Madrilen eta Bilbon; Soriako Udazken Musikalaren 31. edizioaren inaugurazioan izan da, BOSekin batera Haydnen Sorkuntza interpretatuz; Euskadiko Orkestraren 23-24 denboraldiaren hasieran ere bai, Mahlerren 3. Sinfonia eskainiz. Gure lurraldetik kanpo egindako ibilbideaz gain, Koral Elkarteak arreta berezia eskaini izan dio beti euskal konpositoreen lanari, haien obren berreskurapena sustatuz, eta ohiko taldea da tokiko eszenan, Bilbao Orkestra Sinfonikoarekin harreman estua izanik, hura sortu zenetik, haren abonu-programetan parte hartuz eta Euskal Opera proiektuan kolaboratuz. Egindako lanagatik, Arte Ederren Urrezko Domina, San Fernandoko Arte Ederren Errege Akademiaren Ohorezko Domina eta Bilbo Hiriko Urrezko Domina jaso ditu, besteak beste.

Daniele Squeo.

Zuzendaria

Daniele Squeo 1985ean jaio zen, eta Europako opera-zuzendari gazte interesgarrienetako bat da. Kaiserslauterngo Pfalztheaterreko Musika Zuzendari Nagusi izendatu zuten 2020/2021 denboraldian. 2022an, Zuricheko Opernhausen egin zuen debuta Anna Bolena obrarekin, eta 2023an Opernhausera itzultzera gonbidatu zuten.

Pianoan lizentziatu zen Monopoliko (Italia) “Nino Rota” Kontserbatorioan, eta ondoren orkestra-zuzendaritza ikasi zuen Weimarreko “Franz Liszt” Hochschule für Musiken. Bertan, Steven Sloanen, Roger Norringtonen eta Sylvain Cambrelingen eskola magistraletara joan zen, eta ohorezko matrikularekin graduatu zen.

Nazioarteko hainbat lehiaketa irabazi ditu, besteak beste, Leipzigeko Opernhauseko V. Opereta Lehiaketa eta “F. Capuana” Fundazioaren Europar Batasuneko Orkestra Zuzendari Gazteen XVIII. Lehiaketa 2011n Spoleton. Bertan, La traviata zuzendu zuen Lirico Sperimentale Antzokian, 2012an. Daniele Squeo aldizka aritu da lankidetzan honako orkestra hauekin: Leipzigeko MDR Sinfonieorchester, Nürnberger Symphoniker, Neue Philarmonie Westfalen, Musikcollegium Winterthur, Badische Staatskapelle, Orchester der musikalischen Komödie Leipzig eta Jenaer Philharmoniker.

2014an Karlsruheko Badische Staatstheaterreko bigarren Kapellmeister izendatu zuten, eta 2016an lehen Kapellmeister. Badische Staatstheaterren honako ekoizpen hauek zuzendu ditu, besteak beste: Meyerbeerren Le Prophète, Offenbachen Fantasio, La bohème, Roméo et Juliette, Anna Bolena, L’elisir d’amore, Tosca, Adriana Lecouvreur, I Capuleti e i Montecchi, Glucken Iphigénie en Tauride, Die Zauberflöte, Le sacre du printemps, Stravinskiren Apollon Musagète, Txaikovskiren Loti ederra eta hainbat kontzertu sinfoniko.

Honako hauek ere zuzendu ditu: Linckeren Frau Luna Leipzigeko Opernhausen; Die Zauberflöte Daeguko Antzokian (Korea); Loti ederra balleta Winterthur Theaterren (Suitza); La Cenerentola obraren ekoizpen berria Basileako Antzokian; eta Il barbiere di Siviglia eta Rigoletto Bregenzko Jaialdian.

Arestiko arrakasten artean honako hauek aipa daitezke: L’elisir d’amore Leipzigeko Operan; Macbeth, Tannhäuser, Roméo et Juliette, Salome, L’italiana in Algeri eta La clemenza di Tito Kaiserslauternen; Rigoletto Bregenzko Jaialdian; Turandot, Pelléas et Mélisande, Faust (ekoizpen berria) eta Der Freischütz Karlsruheko Badisches Staatstheaterren eta Lucrezia Borgia Moskuko Txaikovski Aretoan.

2023-24 denboraldirako proiektuen artean, nabarmentzekoak dira Il cappello di paglia di Firenze Grazen, Il turco in Italia eta Macbeth Zuricheko Opernhausen eta Anna Bolena Berlingo Deutsche Operren.