Aste bat bai, bestea ere bai

1821eko martxoaren 11ko eguna —Mendelssohnek San Mateoren pasioaren berrestreinaldi entzutetsua zuzendu zuen eguna— iritsi baino urte batzuk lehenago, Carl Maria von Weber-ek, Alemaniako opera konpositore erromantikoetan erromantikoenak, Johann Sebastian Bach-en biografia txiki bat idatzi zuen Ersch & Gruber editoreek eskatuta, eta Allgemeine Enzyclopädie der Wissenschaften und Künste entziklopedian jaso zuten, 1821ean Leipzigen kaleratuko zena.

“Lantzean behin, probidentziak heroiak bidaltzen ditu mundura, belaunaldi batetik bestera maisuengandik ikasleengana patxadaz igaro izan den tradizio artistikoa indarrez bereganatzen dutenak. Tradizio hori garbitu eta eraldatu egiten dute eta, horrela, zerbait berria sortzen dute. […] Oro har, kasu horietan, ahaztu egiten dugu gizon bikain haiek beren garaiaren semeak izan zirela; hortaz, beren lorpen handiek agerian uzten dute haien aurretik ere bikaintasuna egon zela.

Figura heroiko horietako bat Sebastian Bach izan zen. Hainbeste gauza berri eta, bere erara, perfektu sortu zituen, ezen bere garaiaren aurreko musikaren historia Aro Iluna dirudien eta bere garaikide Handel, hain zuzen ere, beste garai batekotzat jotzen den. Bere austeritatean ere, Sebastian Bachen indibidualtasuna erromantikoa zen izatez, eta sustraietaraino germaniarra zen; Haendelen handitasuna ez bezala, zeina antzinako moldean sortua baitzegoen. Bachek estilo izugarria, bikaina eta betea zuen. Bere idazkera polifonikoan espero ez ziren progresioen bidez lortu zituen efektuak, eta, horrela, ezohiko erritmo-segida luzeak sortu zituen konbinazio kontrapuntistiko burutsuenetan. Artista bikain honen lanak arteei eskainitako katedral gotiko baten antza du; izan ere, haren aurreko musikariak modako xalotasun aspergarrietan galtzen ziren, forma hutsean bilatuz artearen barruko bizitza, eta, beraz, ezer aurkitu gabe. Ez dugu ahaztu behar, inondik inora ere, garai hartan musika Elizarako eta Elizaren enkarguz idazten zela. Organista espiritu erretorea zen, eta organo barruan gordetako soinu-mundua —artista sortzaileak askatu beharrekoa—, aldiz, egungo konpositore batek orkestraren eremu aberatsean bilatu behar duen materialaren iturri oparoa zen.

Sebastian Bachek organoa erabat menperatzeko ahaleginak egin zituen, eta horrek bere artearen izaera osoa zehaztu zuen. Organoaren ezaugarririk bereizgarriena handitasuna da, eta hertsiki lotuta dago funtsean masa-efektuen bidez adierazkortasuna lortzen duen instrumentu bat izateari. Bachen musikak eremu harmonikoan duen handitasunak zuzeneko lotura dauka lerro melodiko kontraesankorrenak osotasun bakar batean konbinatzeko Bach-ek zuen trebetasun intelektualarekin. […]

Sebastian Bachek “eskola” esaten diogun hori sortu zuen. Zaila da Mozarten lorpen handiak imajinatzea Bachek eta Handelek menderatutako garairik egon izan ez balitz. Haien obrak forma egokian interpretatzeko artea, izatez, ahaztuta dago; obrek eskaintzen duten gozamena ez dagoelako azalean, eta egitura harmonikoaren aberastasunak ez diolako uzten lerro melodikoari gure egungo gustu mimatuak eskatzen dion nagusitasun absolutua. […]

Bachen eta bere semeen oinordekotza musikalak balio neurtezina du ia”.

Johann Sebastian Bachen (1685-1750) eta Georg Friedrich Handelen (1685-1759) obrek izan zuten harrera aparteko istorio bat da. Mende bakoitzak, ia hamarkada bakoitzak, legatu hori entzuteko berezko moduak ditu. Eta gaur egun horrela izaten jarraitzen du.

1850etik aurrera, Europa eta Amerika osoko abesbatzek tokiko interpretazio-sorta zabal baten alde egin zuten, baliabide gehiago edo gutxiagorekin, baina gogo handiz. Bach alemanez entzuten zen, bai, baina baita ingelesez, frantsesez, nederlanderaz, italieraz eta gaztelaniaz ere. Garai horietan, testuak itzultzea ez zen zorakeria bat, beharrizan bat baizik. Planeta osoko konposizio-sailetako ikasleak Johann Sebastianen musika-baliabide infinituak ikasten hasi ziren, bera baitzen kontrapuntuaren, harmoniaren eta formaren erreferente gorena. Eta ikasle horiek, aldi berean, sortzaile eta irakasle bihurtu ziren. Txaikovski izan ezik —zeinak, harrigarria bada ere, sekula ez zion Bachi puntua hartu—, ez zen izan bere burua Bachen ondorengo zuzen eta apostol misioliari izendatu ez zuen musikagilerik.

XX. mendean sartzearekin batera, Bachen musikaren zirkulazioa are gehiago handitu zen. Zuzeneko emanaldien eta kontzertuen etengabeko fluxuari kanal berriak gehitu zitzaizkion: alde batetik irratia, gramofonoa eta bere ondorengo teknologiko guztiak: biniloa, telebista, kasetea, CDa, baita laser disk fantasmagorikoa ere, gure Internetera eta bere eskaintza infinitura iritsi arte. Bestalde, musika-edizio ugari zeuden, eta horiei esker kontserbatorioetako eta etxeetako musikariek Bachen teklaturako obra osoa eskuratu zuten: hasiberrientzako Ana Magdalenaren Koadernotik hasi eta Goldbergen bariazio titanikoetara arte. Aurrerantzean, ez zen izango biolinista edo biolontxelistarik atrilean erabileraren erabileraz txikitutako Sonatas & Partitas edo de Suites delakoen alerik izango ez zuenik. Gaur egun, mendebaldeko musikak — musika klasikoa, jazza, folka edo heavy metala— Johann Sebastian Bachek idatzitako kode-lerro ugari biltzen ditu bere genoman.

Etxera etorrita, Handelek britainiar uharteetan izandako eklosioak ere antzeko eredu bati jarraitu zion. Hasiera batean, berpizkunde hori obra bakarrari lotuta zegoen: Handelen Messiah; baina denborarekin gainerako oratorio, opera eta musika instrumentaletara hedatu zen. Musikologia anglosaxoiak hain modu nabarmenean garatu zituen Handel Studies direlakoak, ezen lanaldi ikertzaileen belaunaldi askok kanpalekutzat hartu baitzuten konpositorearen lana.

Ahaztu dezagun une batez bi egileek etorkizunean izan zuten garrantzia, eta bidaiatu dezagun haien mendera. Garai hartan, harrigarria bada ere, ez ziren batere nabarmenak izan. Baina, ez dezagun puztutako kontakizunik eman. Handel errespetatua eta aberats hil zen —pare bat aldiz porrot egin eta gero, egia esan—. Eta Bachi ez zitzaion sekula falta izan, gizon jakintsuaren ospeak erakarrita, herrialde germaniarretako txoko askotatik etorritako ikasleak. Hala ere, esan ditzagun gauzak ziren bezala: musikaren esparruan, gutxi izan ziren 1730ean Bach eta Handelen garaikideak zirela jakin zuten pertsonak. Garai hartan, haien partiturek zirkulazio irrigarria izan zuten bakoitza bere tokiko eremutik kanpo. Esku bateko atzamarrekin konta ditzakegu kontinenteko iturri handeliarrak. Eta ez dira atzamar asko edo gutxi behar Alemaniatik kanpo zeuden iturri bachiarrak zenbatzeko.

Baina inork ez zuen zalantzan jarri Handel Londresko erreferentziazko pertsona izan zela hamarkadetan. 1712an, italierazko opera serioen etorkizun handiko konpositore gisa iritsi zen hirira. Oso musika genero zalapartaria zen, eta publikoak alde batera utzi zuen. Handelek, bere energia ospetsuak lagunduta, modako beste genero batera bideratu zuen pixkanaka bere arreta nagusia: oratorioa. Eta esparru horretan lortu zuen arrakasta, izualdi eta astinaldi operistikoetatik babestuta.

Ekoizpen eszeniko horien esparruan sortu ziren Handelen organorako kontzertuak, Op. 4. Antza denez, bere oratorioen atsedenaldietarako idatzi zituen, apeu modura, teklatuaren birtuoso gisa zeukan ospea baliatuz. Zalantza handiak daude kontzertu horien argitalpenen inguruan. Bere editorialak, Walsh familiak, ondo merezitako pirata ospea zuen eta konpromiso txikia zeukan sektorearen zintzotasun estandar baxuekin. Hain zuzen ere, Handel gizajoak ez zuen zerikusirik izan bere 1, 2 eta 3 Opusen edizioan. Inolako xehetasun musikalik kontsultatu gabe argitaratu ziren obra horiek. “Haien aurka ezin baduzu, haiekin bat egin ezazu” pentsatuko zuen, beharbada, Handelek. 1738an argitaratutako Op. 4 obran, Walshekin lankidetzan aritu zen eta aurreko urteetan konposatutako dozena erdi obra entregatu zituen. Zehazki, badakigu laugarren opusa 1735eko martxoaren 25ean amaitu zuela, Athalia "With a New Concerto on the Organ” jo zeneko bezperan. Geroago, 1736ko otsailean, 1. opusa estreinatu zen, segur aski, Alexander ‘s Feasten-en txertatua. Ohiturak ez galtzeko, 4. opus horren edizioak ikaragarrizko nahastea eragin zuen: organorako particella modu hedatuan argitaratu zen, kontzertu bakoitza orkestraren akonpainamendurik gabe interpretatu ahal izateko moduan, eta, beraz, orkestrarekin gainjartzen zen hura zegoen uneetan. Egia esan, erraz konpon zitekeen akats bat izan zen, eta hurrengo berrargitalpenetan konpondu zen.

Egin dezagun hamarkada bat atzera, 1726. urtera arte, eta egin dezagun bat teklatuaren beste birtuoso batekin, bere harrera hiri berrian —eta behin betikoan—. Johann Sebastian Bach Leipzigera iritsia zen 1723an, eta laneko agenda zoroa zuen: bere betebehar anitzen artean, igandeko elizkizuneko musika guztia entseatu eta interpretatu behar zuen, kantata bat barne —ordu erdi ingurukoa—, ikasleen eta kolaboratzaileen artean eskura zituen baliabideak erabiliz. Lan nekagarria horri karga gehigarri bat gehitu behar zitzaion: kantatak konposatzea. Eta ez ziren pieza sinpleak izan, ofiziotik tiraka eta gutxieneko apaindurarekin eginak ziren. Bachek Leipzigen eman zituen lehen bi urteetan, herritarretik ikusi zuten Kantor berriak, astez aste, Mendebaldean inoiz konposatu diren lanik liluragarrienetako batzuk eskaintzen zizkiela eliztarrei.

Eta hirugarren urtean atseden hartu zuen. Erlatiboki.

1725etik aurrera bere konposatzeko erritmoa lasaitu zuen eta hurrengo hamabi hilabeteetan bere lehengusu Johann Ludwig Bachen hogei bat kantata tartekatu zituen. Genero horretan konposizio-lengoaia berriak arakatzeko aprobetxatu zuen. Horien artean, kantata solistarena. Hurrengo hilabeteetan, Johann Sebastianek zortzi kantata idatzi zituen abeslari bakarrarentzat, eta beste lau duetorako. Musika ugari sortu zuen, non ahots bakar baten adierazkortasun desberdinak aztertzen ziren, kontrasteak sortzeko affetti eta testudun ariak erabiliz. Ganbera-kantata horien helburua ez zen korua igandeko lanetik askatzea, lanez lepo jarraitzen baitzuten. Errepasatu dezagun labur-labur urte haietan, Leizpigeko elizkizun luterano batean entzuten zen musika:

Koral harmonizatu bat lau ahotsetara. Abesbatzarentzako motete bat Introitoan. Motete kontzertatu bat Kyrie-rako. Gloria kontzertatu bat. Eguneko korala. Kantataren lehen zatia. Koral pare bat, sermoiaren aurretik eta ondoren. Koral bat bedeinkapenaren aurretik. Sanctus kontzertatu bat. Kantataren bigarren atala edo motete polifoniko bat komunioan zehar. Koralak, komunioak luzatzen ziren bitartean. Eta, amaitzeko, itxiera-koral bat.

Zaila da erlijio protestantean musikak zuen paperari balio handiegia ematea XVIII. mendearen lehen erdi honetan. Horrela, aste gutxi batzutan, Bachek gaur entzungo ditugun bi kantatak konposatu zituen: BWV 170 kantata, “Vergnügte Ruh’, beliebte Seelenlust”, 1726ko uztailaren 28an entzun zena, eta BVW 35 kantata, “Geist und Seele wird verwirret”, igande batzuk geroago, 1726ko irailaren 8an, entzun zena. BWV 146 “wir müssen durch viel Trübsal” kantaren datazioa zehaztea, ostera, zailagoa da, hala ere, kantata horren sarrerako sinfonia entzungo dugu. Litekeena da aldez aurretik urte bereko maiatzaren 12an interpretatu izana; edo Bachek gerora 1728an muntatu izana —aurreko materialak erabili baitzituen—. Europako ekialdeko artxiboetan galdutzat jotzen ziren libretoen liburukiak berriki agertu direnez, baliteke gai hori argitzea. Sinestezina dirudi, baina XXI. mendean oraindik ere ezagutzen ez genuen dokumentazioa azaleratzen ari da, musikari lasai honen egunerokotasuna hobeto ulertzen laguntzen diguna.

1790ean, Ernst Ludwig Gerberrek bere aita Heinrich Nicolausek Leipzigen egindako ikasketak gogoratuko zituen:

“Azken lan hori [Ongi tenperatutako klabea] Bachek hiru aldiz jo zuen harentzat arte paregabearekin, eta aitak ordu horiek bere bizitzako zoriontsuenen artean kontatzen zituen: Bach, irakasteko gogorik ez izateko aitzakiarekin, bere instrumentu finetako baten aurrean esertzen zen eta orduak minutu bihurtzen zituen”.

Joseba Berrocal

Anna Reinhold

Mezzosopranoa

Parisko Kontserbatorioan (CNSMD) eta Vienako Unibertsitatean ikasi ondoren, Anna Reinholdek William Christieren zuzendaritzapean egin zuen debuta, “Le Jardin des Voix” akademiaren baitan, eta horrek konpromiso ugari ekarri zizkion Les Arts Florissants ensemblearekin Europan eta Amerikan.

Honako zuzendari eta talde hauekin lan egiten du aldizka: Leonardo García Alarcón (Cappella Mediterranea), Raphaël Pichon (Pygmalion), Laurence Equilbey (Orquesta Accentus e Insula), Jonathan Cohen (Orquesta Sinfónica de las Islas Baleares, Arcangelo ensemble, Orchestre d’Auvergne), Vincent Dumestre (Le Poème Harmonique), Simon-Pierre Bestion (La Tempête), Ryan Brown (Lafayette Opera), John Butt (Edinburgh Orchestra), Josh van Veldhoven (Bachvereniging), Andrea Marcon (La Cetra Barockorchester Basel)…

Operan, hainbat paper nagusi interpretatu ditu: L’Italiana in Algeri (Rossini) eta Mélisande (Pelléas et Mélisande de Debussy), Atelier lyrique de Tourcoing antzokian; L’Italiana in Algeri Théâtre des Champs-Elysées antzokian; Cybèle (Atys de Lully) Opéra Royal de Versailles eta Brooklyn Academy of Music antzokietan; Menesto (Elena de Cavalli) Festival d’Aix en Provence jaialdian; Pandora (Draghiren Prometeo) Opéra de Dijon antzokian; Adèle eta Al Cirbec (Le Mystère de l’écureuil bleu de Marc-Olivier Dupin) Parisko Opéra-Comique Antzoki Nazionalean, eta Second Camerist (Le Nain de Zemlinsky) Théâtre de Caen antzokian.

Bereziki estimatua da kontzertuetan eta ganbera-musikako errepertorioan egiten dituen interpretazioengatik, horiek horrela, Anna Reinhold ohiko gonbidatua izaten da jaialdietan, besteak beste: Les Musicales de Colmar (Pierrot Lunaire de Schönberg,Wesendonck Lieder de Wagner, Lieder eines fahrenden Gesellen de Mahler…), Hungariako Kaposvarko jaialdia eta Budapest Festival Academy delakoa eta Irlandako Cork Festival. Berriki, Phaedra kantata (Britten) abestu du Orchestre régional de Normandie orkestrarekin eta duetoan aurkeztu da Quito Gato gitarrista eta laute-jotzailearekin, bai programa barrokoetan ("Lagrime mie") bai herrikoietan ("Mi corazón español").

Horrez gain, "Il Caravaggio" taldea sortu du Camille Delaforge klabezinistarekin. Anna Reinhold-ek grabazio ugari egin ditu, bereziki, Raphaël Pichonekin eta Pygmalion taldearekin (Bach’s Hohe Messe), Thomas Dunford laute-jotzailearekin ("Labirinto d’Amore"), Leonardo García Alarcónek zuzendutako Cappella Mediterranea taldearekin ("Heroínas del barroco veneciano"), William Christie-ren Les Arts Florissants taldearekin ("Bien que l’Amour", "Si vous vouliez un jour", "Airs sérieux et à boire")…

Juan de la Rubia

Organo eta zuzendaria

Juan de la Rubia Bartzelonako Familia Santuaren Basilikako organista titularra da. Vall d’Uixókoa (Castelló) da, eta Europako agertoki nagusietan aritu da, baita Latinoamerikan eta Asian ere, publikoaren nahiz kritikaren harrera bikaina lortuta. Azken urteotan, bere kontzertu-jarduera etengabea izan da, izan ere, hogei herrialde baino gehiagotan eta hainbat agertokitan jo du: Madrilgo Musika Auditorio Nazionala, Palau de la Música Catalana, Berlingo Konzerthaus, Leipzigeko Gewandhaus, Hanburgoko Elbphilharmonie, Colonia eta Westminsterreko katedralak (Londres), Parisko St. Sulpice, eta Mariinsky antzokia eta San Petersburgoko Philharmonia, besteak beste.

Behin baino gehiagotan jo izan du bakarlari gisa Freiburger Barockorchesterrekin, Händelen organorako kontzertuak eta Bachen kantatak interpretatuz, eta antzinako musikako hainbat talde instrumental eta bokaletako kontinuista eta/edo zuzendari gisa.

Juan de la Rubiak hainbat orkestratan jo du solista gisa, hala nola Kammerorchester Carl Philipp Emmanuel Bach, Les Siècles, Espainiako Orkestra Nazionala, Asturiasko Printzerriko Orkestra Sinfonikoa, Valentziako Erkidegoko Orkestra, Granada Hiriko Orkestra, Madrilgo Erkidegoko Orkestra, Gaztela eta Leongo Orkestra Sinfonikoa, Bartzelonako Orkestra Sinfonikoa eta Kataluniako Nazionala, Musicae Ganbera Orkestra, Tenerifeko Orkestra Barrokoa eta Bogotakoko Harien Orkestra. Ildo horretatik, asko dira berarekin lan egin duten zuzendariak: François-Xavier Roth, Víctor Pablo Pérez, Kazushi Ono, Salvador Mas, Tomás Netopil, Simon Rattle eta Henrie Adams, besteak beste. Horrez gain, solista ugarirekin batera lan egin izan du: Asier Polo, Raquel Lojendio, María Dueñas, Carolyn Sampson, Matthias Goerne eta Philippe Jaroussky. Azken horrekin grabatu zuen “Sacred Cantatas” diskoa (Erato, 2016), 2018ko Grammy Sarietan izendapen bat lortu zuena.

Zortzi disko argitaratu ditu solista modura. Johann Sebastian Bachi eskainitako diskoak “Urrezko melomanoaren” saria lortu zuen, zeina “errebelazio handiko lana” zela esan zuten (Alejo Palau, 2016ko uztaila). ABC egunkariaren arabera, “Urteko diskorik eder eta harrigarrienetakoa” da (Stefano Russomano, 2016ko iraila). Bere azken CDa Antonio de Cabezónen musikari eskaini dio, eta Bartzelonako Musikaren Museoko Hauslaib klabiorganoan grabatu zuen.

2021/2022 denboraldian bakarlari gisa itzuliko da RTVEko Orkestrara, Gaztela eta Leongo Orkestra Sinfonikora, eta zuzendari/bakarlari gisa debuta egingo du Asturiasko Printzerriko Orkestra Sinfonikoarekin eta Bilbao Orkestra Sinfonikoarekin. Gainera, errezitaldiak joko ditu Palau de la Musica Catalanan, Berlingo Katedralean, Atenasko Megaron Concert Hallen, Hanburgoko Elbphilharmonien eta abarretan.

Bere aitarekin eta Ricardo Pitarchekin musika-ikasketak hasi ondoren, Valentzian, Bartzelonan, Berlinen eta Toulousen organista eta piano-jotzaile gisa trebatu zen, espezialitate ezberdinetan bost Sari Berezi lortuz. Bere maisuen artean Oscar Candendo, Wolfgang Seifen, Michel Bouvard eta Montserrat Torrent daude, bere prestakuntzan laguntza handia eman zuena. Era berean, eskola magistralak jaso ditu Olivier Latry eta Ton Koopmanen eskutik, besteak beste.

Juan de la Rubia ESMUC-eko irakaslea da (Kataluniako Musika Goi Eskola) eta Reial Acadèmia Catalana de Belles Arts de Sant Jordi akademiako kidea.