KONTZEPTUAK ETA KONTZEPTUALISMOAK

Honaino iritsi bazarete, zorionak eman nahi dizkizuet. Izan ere, nahiz eta ohar hauek karteletako QR kodearekin eskuratzea oso erraza den, denek ez dakite egiten. Batzuk, teknologia berriak menperatzen ez dituztelako; besteak, gaizki egiteko beldurragatik; beste batzuk, nagikeriagatik; eta azkeneko batzuk, laguntzarik eskatu nahi ez dutelako —horiexek dira biribilgune bati hiru bira oso ematen dizkiotenak, autoko leihatila jaitsi eta galdetu ordez—. Beste batzuek, berriz, mugikorrarekin egiten dakitenari etekina ateraz, argazki bat ateratzen diote programari, kontzertuan zehar kontsultatu ahal izateko. Aukera argia da, baina BOSek abonu bakoitzean eskaintzen dituen edukiak galtzen dira, hala nola programari buruzko ohar hauek. «Nik ez dut hori ulertzen», «gauza horiek gazteentzat dira» edo «tira, tira, niri ez nahastu» bezalako esaldiak behin eta berriro errepikatzen dira kontzertu guztietan, sarreretako kartelen aurrean. Noski, aldaketetara eta gauza berrietara egokitzea ez da beti erraza izaten.

Musikarekin ere antzeko zerbait gertatzen da, egia esan. Musika garaikidearen —ez zen horrela deitu beharko— parte delako itxura duen orok berehala errefusatzea eragiten du. Jakina, ezin dugu orokortu, baina eskuko programa batean aurreko mendeko 20ko edo 30eko hamarkadaren ondorengoak diren obrak agertzen badira, nolabaiteko urduritasuna —gutxienez— sortzen da entzuleengan. XX. eta XXI. mendeetan idatzitako programatutako obra gehienek ez dute ospe txar hori merezi; hala ere, egia da obra horiek entzuteko behintzat ikuspegi irekia eta espiritu positiboa izan behar direla. Kasu horietan ere «nik ez dut hori ulertzen» esaldia entzun ohi da; baina, batzuetan, ulertzen saiatzen gabiltzanean, sentitzea ahazten zaigu. Fuga barrokoaren konplexutasuna ez dugu maiz bere osotasunean ulertzen, baina bere edertasunaz eta perfekzio formalaz gozatzen dugu. Gaur egungo musika berrienarekin gauza bera egin behar dugu: gozatu, soinu-bide berriak esploratu.

Kutsu klasikoagoko errepertorio batean musika garaikideko piezatxo bat infiltratzea nahikoa dositzat jotzen baduzue, presta zaitezte, Indiana Jones bazinate bezalaxe, gaurko emanaldirako: jarri txapela buruan, hartu matxetea eta zigorra eta prestatu bide berri horiek esploratzeko eta oso ohikoa ez den programa bat soiltzen lagunduko diguten kontzeptuen bila hasteko.

Hain ezohikoa da emanaldia, non lehen obra ez baiten inoiz jo; erabateko estreinaldia da. Urkiola Isabel Urrutia getxotarrak idatzitako obra da, SGAE fundazioaren eta AEOSen enkarguz. Obra orkestra sinfoniko eta folklore-instrumentu digitalizatuen orkestrarako idatzi zuen —ziur asko, hori irakurrita, zuetako bat baino gehiago arnasestuka ibiliko da…—, eta World Timbres Mixture (WTM) konposizio-metodoa jarraitzen du (munduko tinbreen nahasketa, euskaraz), zeina J.L Campana konpositorearekin batera garatu zuen. Ideia nagusia instrumentu klasikoak eta munduko tradizio desberdinetako instrumentuen tinbreak nahastea da.

Puntu honetara iritsita, parentesi kritiko bat egin behar dugu; izan ere, tinbrearen kontzeptua argi ez badugu, gainerako azalpena soberan dago. Tinbrea soinuaren ezaugarri fisiko bat da eta, guztiok ulertzeko —uhin sinusoidalez edo Fourierren teoremaz hitz egin beharrik gabe—, txirula edo tronpeta bat jotzen ari den bereizten laguntzen diguna da, nota bera jotzen ari badira ere.

Bada, esaten ari nintzen bezala, ideia estetikoa da, eta mundu osoko instrumentuen tinbreak erabiltzen ditu —aulosa, azteka, pungia, didgeridooa, gaita, duduka, quena, kornamusa, shakuhachia, n’gonia, vina…—; horiek orkestra klasiko baten ohiko tinbreekin nahasten ditu. Noski, ezinezkoa da munduko hainbat tokitako musikariak elkartzea. Horietako batzuk ziurrenik herri-tradiziokoak direnez, orkestra-partitura bati jarraitzeko gai ere ez lirateke izango. Beraz, tinbre horiek, instrumentu horiek, Interneteko grabazioetatik, soinu-liburutegietatik eta diskoren batetik atera dira; ondoren, digitalki garbitu eta birsortu egin dira. Horrela, entzutean, zuzenean entzuten ditugula eta orkestraren zuzeneko soinuarekin erabat integratzen direla dirudi, tinbre berri horiek guztiak nahasiz eta orkestra-soinuari bestelako kutsuak ematea ahalbidetzen duen soinu-paleta sortuz.

Tinbre-nahasketa horri esker, soinu berrien mundu «ezohikoa, ustekabekoa eta mugagabea» deskubrituko dugu, soinu-unibertso berri eta ezezagun bat asmatzeko nahia islatzen duena, non soinu digitalizatuek zuzeneko instrumentu akustikoen eginkizun berbera duten.

Gaurko kontzertuko bigarren obra, Henry Dutilleuxen Tout un monde lointain (Urrutiko mundu oso bat), obra garaikidea da, eta modernismo klasikoaren, teknika dodekafonikoaren eta nolabaiteko kontzeptualismoaren arteko nahasketa da. Dena den, Dutilleuxek beti berezko hizkuntza eta estiloa aurkitzen zituen, XX. mendearen bigarren erdian ugaritu ziren abangoardia eta korronte guztiak alde batera utzita.

1970ean idatzi zuen bere lagun min Mstislav Rostropovitx orkestra-zuzendari eta biolontxelista errusiarrarentzat. Biolontxeloaren errepertorioan erreferentziazkoa den birtuosismo-partituretako bat da, ohiko kontzertua ez bada ere. Obra Charles Baudelaire poetari buruzko hausnarketa da. Fleurs du mal poema-bildumaren aipu laburrak daude obra osatzen duten bost mugimenduetan, baina ez narratiba programatikoa emateko, baizik eta soinu-mundu —kontuan hartu beharreko beste kontzeptu bat— enigmatiko, irreal eta ia hipnotikoa iradokitzeko.

Lehen mugimenduak, Énigme (enigma) izenekoak, Baudelairen XXVII. poemaren «…eta natura bitxi eta sinboliko honetan…» esaldiari erantzuten dio. Musika hamabi notako biolontxelo-gai luze eta isil batekin hasten da, zeina obran zehar berrerabiliko baita. Errezitatibo hori eboluzionatuz doa, eta hasierako izaera lasai eta etengabea desagertuz joaten da atal nagusiaren intentsitatera iritsi arte, bolada erritmiko eta joriekin.

Bigarren mugimendua, Regard (begirada) izenekoa, biolontxeloaren arrangura motela da, eta orkestra pixkanaka batuz joaten da. Nagusiki atonala bada ere, nolabaiteko kutsu modala du. Le Poison poematik, «…zure begietatik, zure begi berdeetatik ateratzen den pozoia, aintzira horietan nire arimak dar-dar egiten du eta alderantziz ikusten da…», egileak ikuspegia hitzez hitz kontuan hartzen du, eta orkestrako hariek biolontxeloaren melodia imitatzen dute, ispilu bat balira bezala.

Hirugarren mugimenduak, Houles (tiraina), itsas paisaia hartzen du abiapuntu gisa. Baudelairen La Chevelure poemak, «…zuk, ebanoko itsaso, oihalen, arraunlarien, sugarren eta masten amets itsugarria daukazu…», etengabeko gorabeherak dituen mugimendu bat sortzen du.

Laugarren mugimenduan, Miroirs (ispiluak), obrak hausnartze kutsu motelari heltzen dio berriro, baita kutsu modalari ere. Berriz ere, musika biolontxelo-melodiak nagusitzen du. Goi-erregistroan oraingoan, hainbat soinu-geruzak babesten dute, kontrapuntu gozo eta sotila sortuz. La mort des amants poemaren pasarteak, «…Gure bihotz biak zuzi handi bi izango dira, eta horien argi bikoitzak gure buru bietan islatuko dira, ispilu biki hauetan…», harien eta biolontxeloaren arteko esaldi simetrikoetara eramaten gaitu, eta hortik hamabi notako hasierako gaira.

Bosgarren eta azken mugimendua, Hymne (ereserkia), eztanda zaratatsu batekin hasten da, eta ondoren biolontxeloaren txio asaldatua entzungo dugu, hainbat orkestra-testuraz inguratua. «…Eutsi zure ametsei; jakintsuen ametsak ez dira tontoenak bezain ederrak…». Badirudi La Voix poemako esaldiak obra osoaren kutsu onirikoa berresten duela, ustekabeko amaiera batekin bat-batean esnatu aurretik.

Gaurko programako hurrengo obra harrigarria da, zalantzarik gabe. Ez György Ligetiren obra dat delako —bere jaiotzaren mendeurrena ospatzen ari gara, eta denboraldi honetan dagoeneko entzun dugu—, baizik eta orkestrarik gabeko obra bat delako. Bai, horixe bera: orkestrarik gabeko obra da. Zaila da azaltzea edo justifikatzea zer egiten duen koru batek bakarrik interpretatzeko den obra batek orkestra baten abonu-denboraldian —zorionez, ez dagokit niri hori egitea—, baina aitortu behar da Lux aeterna obra berezia dela, entzun beharrekoa.

Pieza hori azaltzeko, aurreko obran aipatu dugun soinu-munduaren kontzeptuaz gain, testuraren kontzeptua ere gogora ekarri behar dugu. Testura material melodikoak, erritmikoak eta harmonikoak konbinatzen eta erlazionatzen diren modua da, sentsazio akustikoak sortuz, dentsitatearen edo lodieraren arabera deskriba daitezkeenak.

1966an idatzi zuen, 16 ahotseko koru mistorako —lau soprano, lau altu, lau tenor eta lau baxu—, eta ahotsak bereiz tratatu zituen Ligetik, mikropolifonia deitu zuen teknika mikrokanonikoaren bidez. Mikropolifonian, ahotsak banan-banan gehituz doaz sekuentzia melodiko berarekin eta elkarren artean oso denbora-tarte txikia utzita, eta gero eta trinkoagoa eta nahasiagoa den aztikeria modukoa osatzen dute, erabateko trinkotasunaren alde desagertuz. Denbora funsgabetasun horretan disolbatzen da, eta, mugimendua duen arren, continuum aldaezin moduko bat bihurtzen da. Sentsazio hori erritmoa edo pultsua hautematen laguntzen duten azentu edo artikulaziorik ezak anplifikatzen du, entzulea soinu-mundu lainotsu eta zehaztugabe batean murgilduz. Hala ere, forma zehazteko, Ligeti testuan oinarritu zen, eta hiru atal sortu zituen. Atal horiek “Domine” hitzaren gaineko trantsizioaren bidez banatzen dira, eta testuran aldaketa argiak dituzte. Atmosfera trinkoa eta ia ukigarria da eta, pixkanaka-pixkanaka, zati guztiak itzaltzen joaten dira. Amaitzeko, isiltasun oso-osoko zazpi konpas daude —beraz, ez txalotu garaia baino lehen, abisatuta zaudete—. Bizia eta misteriotsua, obra hori Stanley Kubriken 2001: Espazioko Odisea filmaren monolitoari lotuta geratuko da betirako, motet isil eta eder gisa.

Gaurko kontzertuaren azken obra Mozarten 39. sinfonia da —bere azken hiruretako bat—. Hain klasikoa denez, ia apurtzailea dirudi programa honetan. Kontzeptu estetiko hain melodikoa, harmonikoa eta formalki egituratua denez, batzuentzat egindako ariketa intelektualaren ondoren edertasun- eta lasaitasun-oasia izango da; beste batzuentzat, berriz, lekuz kanpokoa eta deigarria izango da, Kubriken monolitoa bezalaxe. Entzulearen ikuspegia bakarra eta subjektiboa da, eta bere musikaren ulermenean oinarritzen da. Kontzeptuak argi edukitze hutsarekin nahikoa da.

Nora Franco

Johannes Moser.

Biolontxeloa

Johannes Moser biolontxelista alemaniar-kanadarrak munduko orkestra garrantzitsuenekin jo du, hala nola: Berlingo, New Yorkeko, Los Ángeleseko eta BBCko (The Proms) orkestra filarmonikoekin; Chicagoko, Londresko eta Bavaria Irratiko orkestra sinfonikoekin; Concertgebouw, Zuricheko Tonhalle Orchestra, Tokyo NHK Symphony, Philadelphia eta Clevelandeko orkestrekin, eta abar. Honako zuzendari hauekin lan egin du, besteak beste: Riccardo Muti, Lorin Maazel, Mariss Jansons, Valery Gergiev, Zubin Mehta, Vladimir Jurowski, Franz Welser-Möst, Christian Thielemann, Pierre Boulez, Paavo Jarvi, Semyon Bychkov, Yannick Nézet-Séguin eta Gustavo Dudamel.

Bere grabazioen artean daude Dvořák, Lalo, Elgar, Lutosławski, Dutilleux, Txaikovski, Thomas Olesen eta Fabrice Bollonen (Electric Cello) kontzertuak, eta Preis der Deutschen Schallplattenkritik eta Diapason d’Or sari entzutetsuak irabazi dituzte. Johannes Moserrek album berri eta berritzaile bat kaleratu zuen Platoon zigilurako, biolontxelo elektrikorako sei enkargu berrirekin eta DOLBY ATMOS teknologia berri eta iraultzailea erabiltzen duten biolontxelo-ensemblerako obren moldaketekin batera. Alone Together multitrackinga hain modu zabalean erabiltzen duen musika klasikoko lehen albumetako bat da.

Moserren hurrengo konpromisoen artean, Detlev Glanerten biolontxelo-kontzertuaren munduko estreinaldia (Luxenburgon Luxenburgoko Orkestra Filarmonikoarekin eta Kolonian) eta Ipar Amerikan Torontoko Sinfonikoarekin estreinatzea daude. Johannesek, halaber, Bernd Richard Deutschen biolontxelorako kontzertua interpretatuko du Frankfurteko irratiko Orkestra Sinfonikoarekin, eta, besteak beste, honako hauetan joko du: Atlantako Sinfonikoa, Phoenixeko Sinfonikoa, Janacek Filarmonika, Robert Schumann Filarmonika, Württembergisches Kammerorchester, NFM Filharmonia Wrocławska, Tenerifeko Orkestra Sinfonikoa eta Bilbao Orkestra Sinfonikoa. Errezitaldian, Johannes lankidetzan arituko da Marc-André Hamelinekin Ameriketako Estatu Batuetako bira batean, Xuefei Yangekin (gitarra) Londresko Kings Place-ko debutean, eta Andrei Korobeinikovekin Bayerischer Rundfunk-en (Munich) eta Bilboko Euskalduna Jauregian.

Ganbera-musikan ibilia, Johannesek honako hauekin batera jo du: Emanuel Ax, Joshua Bell, Jonathan Biss, James Ehnes, Vadim Gluzman, Leonidas Kavakos, Midori, Menahem Pressler edo Yevgeny Sudbin, eta askotan gonbidatzen dute jaialdietara, hala nola, Verbier, Schleswig-Holstein, Gstaad eta Kissinger, Mehta Chamber Music Festival eta Colorado, Seattle eta Brevardeko musika-jaialdietara.

Genero klasikoaren irismena zabaltzeko egindako ahaleginengatik eta musika berriari eskainitako dedikazio kartsuagatik aintzatetsia, duela gutxi Moser obra berrien enkarguak egiten hasi da, hala nola Julia Wolfe, Ellen Reid, Thomas Agerfeld Olesen, Johannes Kalitzke, Jelena Firsowa eta Andrew Norman konpositoreentzat. 2011n, Enrico Chapelaren Magnetar, biolontxelo elektrikorako obra estreinatu zuen Los Ángelesko Filarmonikarekin, Gustavo Dudamelek zuzenduta, eta, hurrengo denboraldian, orkestrarekin harremanetan jarraitu zuen, Michel van der Aaren Up-close biolontxelorako kontzertua interpretatuz. Bere karreran zehar, Moser publiko guztiengana iristen saiatu da, hala haurtzaindegietara, nola unibertsitateetara. Horretarako, kontzertuak eskola magistralekin, eskola-bisitaldiekin eta kontzertuen aurreko hitzaldiekin konbinatzen ditu.

1979an jaio zen musikarien familia batean. Zortzi urterekin hasi zen biolontxeloa ikasten, eta David Geringas irakaslearen ikasle bihurtu zen 1997an. 2002ko Txaikovski Lehiaketako lehenengo saria irabazi zuen, eta, horrez gain, Rokoko aldakuntzak obraren interpretazioagatiko sari berezia jaso zuen. 2014an Brahms sari ospetsua jaso zuen.

Johannes Moserrek 1694ko Andrea Guarneri biolontxelo bat jotzen du, bildumagile pribatu batek lagatakoa.

KEA Ahots Taldea

16 abeslari profesionalek osatzen dute. Euskal Herriko ahots-talde bakarra da, baita musika garaikidean espezializatutako talde garrantzitsuenetako bat ere estatuko abesbatzei dagokienez.

KEA Ahots Taldea 1997an sortu zen, XX. eta XXI. mendeetako musika koral ezezagunena interpretatzeko tresna bikaina izateko asmoarekin, euskal egileak bereziki aintzat hartuz.

“KE ORBELAK” izeneko CDa kaleratu dute berriki. Azurza eta Sarasolaren obrak hartzen ditu barne, eta Josu Okiñenarekin eta Asier Polorekin batera grabatu dute. Orpheus Classical zigiluak argitaratu du. 2022an, IMMORTAL BACH interpretatu zuten Iñaki Salvadorrekin batera. Jazz-pianoaren eta Bachen ahots-obraren arteko fusio originala da, Jesu, meine Freude motetaren inguruan.

KEAk kontzertu asko eman ditu, eta hainbat obra enkargatu eta estreinatu ditu, horietako asko taldearentzat berarentzat idatziak. Hala, urte hauetan zehar interpretatutako autoreen artean, honako hauek aipa daitezke: Jonathan Dove, Agustí Charles, Luis de Pablo, Gabriel Erkoreka, Juan José Eslava, Zuriñe Gerenabarrena, Félix Ibarrondo, Jesús Mª Sagarna, Joseba Torre, Enrique Vázquez, Mª Eugenia Luc, Javier Busto, Eva Ugalde, Javier Bello-Portu, Joan Magrané, Marcos Castán, David Azurza eta Xabier Sarasola, besteak beste. 2020an Luis de Pabloren Zurezko Olerkia eskaini zuten, konpositorearen 90. urteurrena zela eta, BBVAren Musika Garaikidearen Zikloan, Bilbon.

2015ean, Madrilgo Sofia Erregina Auditoriumean egon ziren, Agustí Charlesen Requiem de l’oubli obraren estreinaldia zela eta, KEA ahots-taldeari eskainitakoa. Cuencako Musika Erlijiosoaren Astean, Bilboko BBVAren Musika Garaikidearen Zikloan eta Kataluniako Palau de la Músicaren ganbera-aretoan ere egon ziren. Hainbat aldiz abestu dute Auditorio Nazionalak Sofia Erregina Museoko A-400 aretoan antolatzen duen Musika Garaikidearen Zikloan. KEAk, besteak beste, Iñaki Alberdi, Josu Okiñena, Fahmi Alqai, Leonardo García Alarcón eta Naoko Kikuchi bakarlariekin lan egin du. KEA Musika Koralaren 9. Munduko Sinposioan parte hartzeko hautatu zuten. IFCMk antolatu zuen eta Puerto Madrynen (Argentina) izan zen, 2011ko abuztuan. Gure herrialdeko musika garaikideko jaialdi eta ziklo askotan egon da, bai eta Frantzian, Belgikan, Italian, Argentinan eta Uruguain ere.

Hainbat CD argitaratu ditu, honako konpositore hauen obrekin, besteak beste: Bacri, Daniel-Lesur, Jennefelt, Castán eta S.D. Sandström. Javier Bello-Portu musikagile euskaldunaren lan osoa barne hartzen duten bi CD ere grabatu ditu.

Zuzendaria

Erik Nielsen zuzendariak trebetasunez lan egiten du operaren eta sinfoniaren alorretan.

Piano-ikasketak oso gaztetan hasi zituen, eta, aurrerago, New Yorkeko Julliard Schoolen graduatu zen oboean eta harpan, eta Curtis Institute of Music institutuan orkestra-zuzendaritza ikasi zuen.

Alemaniara joan zen 2001ean, eta Berlin Philharmonic Orchestra Academyn harpa-jotzaile gisa aritu zen.

2002an 10 urteko lankidetza hasi zuen Frankfurteko Operarekin, maisu errepikatzaile gisa lehenengo eta kapellmeister gisa ondoren. Urte horietan zehar, errepertorio zabala zuzendu zuen, hala nola Monteverdiren eta Lachenmannen obrak.

2009ko irailean, Ameriketako Estatu Batuetako Solti Fundazioak Solti beka eman zion, eta 2010eko martxoan, Estatu Batuetako Boston Lyric Operarekin debuta egin zuen, Ariadne auf Naxos obrarekin. Ondoren, Txirula Magikoa zuzendu zuen New Yorkeko Metropolitan Operan.

Nielsen maisuak Bilbao Orkestra Sinfonikoa zuzendu zuen lehen aldiz 2012an, Korngolden Die Tote Stad operaren ekoizpen batean, eta, izandako arrakasta handiaren eta kontzertu sinfonikoetarako gonbidapenen ondorioz, zuzendari titular izendatu zuten 2015ean, eta kargu horri eutsiko dio 2024ko irailera arte.

Basileako Opera antzokiko musika-zuzendaria ere izan zen (2016-2018), eta duela gutxi (2022) Tiroler Festspiele Erleko musika-zuzendari izendatu dute.

Proiektu berrienen eta etorkizuneko proiektuen artean, honako hauek nabarmendu behar dira: Wagnerren tetralogiaren ekoizpena, Tiroler Festspiele Erlerentzat, Brigitte Fassbenderren eszenaratzearekin (datorren udan errepikatuko du); Aida Frankfurten; El amor de las tres naranjas Dresdenen; Oedipux Rex; Samy Moussaren Antigone estreinaldia Amsterdamgo Opera Nazionalean; Salome Zurichen; Rusalka eta Norma Dresdenen; Manfred Trojahnen Eurydice die Liebenden, blind estreinaldia Amsterdamen; eta Peter Grimes, Das Rheingold eta Kreneken Karl V Municheko Operan. Halaber, kontzertu sinfonikoetan egongo da: Chicagoko Orkestra Zibikoa; Kölner Kammerorchester; Suediako Opera Erreala; Basel Sinfonieorchester; Lisboako Portugalgo Orkestra Sinfonikoa; RTE National Symphony Orchestra; Estrasburgoko Orchestre Philharmonique; Philharmonie Südwestfalen; Ensemble Intercontemporain; Ensemble Modern; Junge Deustche Philharmonie; Interlochen Arts Campen World Youth Symphony Orchestra; Royal Northern Sinfonia eta Espainiako hainbat orkestra. Laster, Bilbao Orkestra Sinfonikoa zuzentzeaz gain, Madrilera itzuliko da RTVEren Orkestra zuzentzeko.