Esferen musika

Pitagorasek (eta ondoren beste pentsalari ugarik) adierazi zuenez, gorputz astronomikoek, etengabe mugituz, soinu harmoniatsuak sortzen dituzte. Filosofo eta matematikariarentzat horrek esan nahi zuen gorputz haien izaera perfektua zela, esferen musika, gizakiarentzat entzungaitza izan arren, proportzio matematikoetan oinarrituz antolatuta baitzegoen. Perfekzioaren ideia hori, zientziaren eta fantasiaren erdibidean, inspirazio iturri izan da musika konposizioan. Hala, entzunaretoa kosmosaren harmonia iradokiko duten sonoritateen errezeptakulu bihurtu nahi duten hiru adibide eskainiko dizkigu gaur arratsaldeko kontzertuak.

«Ez zaizkit guruak gustatzen» esaten zuen György Ligeti konpositore hungariarrak (Târnăveni, 1923 – Viena, 2006), eta bere belaunaldiko konpositore original eta irudimentsuenetako bat izatea lortu zuen, musika lobbie boteretsuen (halakoak ere badira) alderdi aurkaratuak saihestuz. Baliteke asmoen adierazpen horretan berak eta bere familia juduak Europa zoroan sufritu zituzten totalitarismoen pairamen neketsuak laburbiltzea. Talentu bitxia zuen Ligetik, eta soinu ilusionismo eta tranpantojoen gainean sentitzen zuen lilura partituretara eraman zuen, seriotasun eta parodiaren artean, tradizioaren eta modernitatearen artean baskulatuz: «Nire konposizioak kategorizazio orotik kanpo daude: ez dira abangoardistak, ez dira tradizionalak, ez dira tonalak, ezta atonalak ere. Eta, egiaz, postmodernoak ere ez dira, iraganaren antzezpen ironikoa erabat arrotza egiten baitzait».

Bere musikan entzulearen fantasia estimulatzeko gaitasun izugarria erakutsi zuen. Stanley Kubrick zinemagile handi eta musikazale aitortua (horrek ere sustrai hungariar eta juduak zituen) berehala jabetu zen horretaz, eta Ligetiren musika jarri zien, besteak beste, 2001: Espazioko Odisea, Distira edota Eyes Wide Shut filmei. Zalantza izpirik gabe, oso bide eraginkorra izan zen konpositorearen musika publiko handiari helarazteko.

Lontano Baden Badeneko Südwestrundfunk orkestraren eskaera bat izan zen, eta 1967an estreinatu zen. Diskurtsoak testuran du funtsa, hau da, aldi berean ematen diren soinu iturriek elkarrekintzan aritzeko duten moduan oinarritutako soinu parametroan. Kasu honetan, ongi elikatutako orkestra bateko musika tresnak dira.

Diseinuak egitura lineala du oinarri; soinu materiala kanon luze baten modura aurkeztuko zaio entzuleari, hau da, musika motibo txikien bitartez barreiatuko da, eta orkestrako ataletan motibo horiek errepikatu egingo dira, nolabaiteko soinu lanbro seduktore eta misteriotsua hedatuz, tinbre fluktuazio iradokitzailea duena; hazi egingo da eta entzuleak inguratzaile sideral gisa antzemango du, non geruzak jatorrizko puntu batetik abiatuz hedatzen baitiren. Nolabait grabitate zentro modura funtzionatzen duen nota.

Eta, horregatik, Ligetik musikaren dimentsio bertikala (harmonikoa) eta horizontala (polifonikoa) uztartu nahi ditu Lontano obran, eta hala mintzatu zen: «Sonoritatearen esparruan “kristalizazio harmonikoak” bitarte-harmonia izaeradun pentsamendu prozesu batera garamatza, eta, horrenbestez, harmonia tradizional eta atonalarekin erkatuta erabat desberdina da. […] Arlo teknikoari dagokionez, metodo polifonikoen laguntzarekin lortzen da».

Gaur Lontano entzunareto batean entzungo dugu, baina Stanley Kubricken Distira edo Martin Scorseseren Shutter Island filmak ikusi baditugu ere entzun dugu (edo behintzat aditu).

Lontanok erabat murgilduko gaitu distantziaren sentsazioan; Jake Runestad artistaren (Illinois, 1986) Lurraren sinfonia obrak, berriz, gure planetara lotuko gaitu, planetaren potentzial handia, baliabide indartsuak (agortu daitezkeenak) eta izaki bizidun guztientzat duen balio ordezkaezina erakutsiz. Konposizioa Arizonako True Concord abesbatza eta musika taldearen enkargu baten haritik sortu zen (izena Shakespearen testu batetik hartu dute). Testuari gorputza emateko, Runestadek pentsatu zuen testu boteretsu bat behar zuela, partitura egituratuko zuena eta, aldi berean, azalduko zituena gure planetak gaur egun bizi duen egoera eta gizarteak eragiten dizkion kalteak, paradoxikoki, planeta honetan bizi behar duen eta ondorengoei ingurune atsegin eta segurua uzteko erantzukizuna izan behar duen gizarteak, hain justu ere. Libretoa sortzeko konpositoreak Todd Boss poeta eta artista multifazetikoaren lankidetza izan zuen; bere kolaboratzaile nagusi eta ohikoenetako bat da.

Biek adostu zutenez, obrak gure planetak etengabe pairatzen dituen aldaketen ondorioak jaso behar zituen (besteak beste, suteak, uholdeak, urakanak, lehorteak, tsunamiak, gaixotasunak eta desagerpenak), Lurreko bizilagun guztien bizitzei erasaten baitiete; autoreen aburuz, «gure planeta gizakion jokabidearen inpaktuaren ondorioz ari da aldatzen, eta aldaketa horiei erantzuteko moduak ebatziko du gure espeziearen biziraupena».

Runesteadek bien sorkuntza prozesua azaldu digu: «Pieza honetan ahotsa Ama Lurrari ematea ikuspegi boteretsua izango zela erabaki genuen. Toddek bost ataleko monologo bat sortu zuen; ama batek bere seme-alaben historia kontatzen du, nola miresten zuten, nola egin zioten kalte eta, azkenean, nola sendatu zen».

Sinfoniaren bost sekzio edo mugimenduen izenburuek gure entzunaldia gidatuko dute kontzientziatzea helburu duen trazadura indartsuko fresko sinfoniko-koral honetan barrena. Dena “Eboluzioa” atalean hasten da eta, horregatik, gainerako mugimenduetan garatuko diren gai nagusien trazak zirriborro modura ageri dira. Bi plano tematiko nagusiak ere hemen ageri dira: Lurra eta Gizateria. Bi tonalitate desberdinekin margotu dira. Ondoren “Anbizioa” dator, Gizateria zorigaitzean erortzearen irudi dramatikoa, eta inboluzioak irudikatzen du, zenbait melodia zahar erabiliz islatu dena, tartean gure ondare historikoko konposizio zaharrenetako bat erabiliz: Seikilosen Epitafioa. Hirugarren sekzioak gero eta maizago sentitzen ditugun hondamendi ekologikoak deskribatu nahi ditu. Hemen musika amorratu egingo da, eta indarkeria soinu bortitzek suntsiketa iradokiko digute, atalari izenburua emanez. Jarraian, gertatu denaren ondoriozko “Deitorea” dator, eta konponezin gisara irudikatu da. Oraingoan Runesteadek literatura musikalaren deitore famatuenetako bat iradokiko digu: Didorena, Henry Purcellen operan. Sinfonia “Berreskurapen” desiratuarekin bukatuko da; bertan hainbat erreferentzia egiten zaizkio geure erantzukizunari, baita erredentzioari ere, esaten duenez: «Lehen eguna bezalako egun bat iritsiko da, hain zerutiarra, hain argia».

Eta, Lurretik, gainerako Eguzki Sistemara joko dugu, Gustav Holst (Cheltenham, 1874-Londres, 1934) gidari dugula.

Holst Lehen Mundu Gerraren aurreko konpositore ingeles nabarmenetako bat izan zen, eta garai batean folklore ingelesa eta lengoaia wagnertarra izan zituen inspirazio iturri goiztiar gisa. Baina, gerora, literaturak, pentsamendu hinduak eta, batez ere, astrologia ikasketek interesa piztu zioten; diziplina horiek guztiek sortu zioten euskarriak dimentsio exotikoagoa ekarri zien ondorengo piezei, eta, ezin hobeto bukatzeko, asmo kosmiko argia zuen konposizioa jaio zen, nazioarte mailan aitortua.

Planetak 1918an estreinatu zuen Londresko Orkestra Sinfonikoak, eta orkestra luzitzeko pentsatutako suite izugarria –eta ez “neurrigabea”- da, zazpi mugimenduetako karakterizazio guztietan; mugimendu bakoitzak partiturak aipatutako planeta bakoitzaren ezaugarri astrologikoak azaldu nahi ditu.

Argi dago, astrologiak konpositorearen interesa bereganatu zuen. Modu hutsalean hasi zen, lagunen arteko denbora-pasa gisara, harik eta astroek gizakion psikean izan dezaketen eragina arakatzeko diziplina ikastea erabaki zuen arte: «Zientziak aitortutako unibertsoaren handitasuna nekez antzeman dezake giza adimenak, baina planeten musikak burmuina gaitzen du espazioaren zabaltasunaren nolabaiteko ulermena eskuratzeko, ulermen arrazionala iristen ez den toki horretan», Holstek azaldu zuenez.

Horregatik, transzendentzia kosmikoko orkestra jantzien abaniko bikain eta zirraragarri honetan instrumentazioa galanta, enigmatikoa, indartsua edo delikatua, pozgarria edo ospela da. Den-dena koloreztatu nahi duzun planeta erretratuaren araberakoa izango da, baina beti seduzitzailea eta irudimentsua.

«Martek» figura erritmiko baten gainean mugitzen du soinu espazioa; errukigabea eta obsesiboa da, eta metalen ahotsen gerra uhinekin dena suntsitzen du. «Venusek» silueta argiko esaldiekin hitz egiten digu belarrira, zurezko haize instrumentuen kolore leunekin eta hari instrumentuen epeltasun atseginarekin islatzen dena; hala, baretasun kimua sorrarazten digu geure espirituan. «Merkuriok» arinki egiten du hegan pisu handieneko musika tresnak ezabatu dituen orkestrazio gainean; gardentasuna eta arintasuna eskaintzen dizkigu, «Jupiter» iskanbilatsua lehertu arte, Holstek «bizitzaz gozatuz, etengabe umore onez, lodi eta alai dauden pertsona gisa» irudikatu baitzuen; tarte horretan, orkestrak arinki egiten du jauzi edo doinu koral eder eta noblea abesten du, ia kutsu epikoa emanez. Zahartzaroaren itzala dakar “Saturnok” eta giroa drama eta melankolia artean higitzen da, soinu giro itxaropentsu eta inspiratzailera iritsi aurretik; azken zati horrek ongi ulertutako zahartzaroaren balioa nabarmentzen digu. “Uranok” gainezka egin duen indarra (lau nota egituratzaileen arao motibo indartsuak ozta-ozta eutsita) eta freskotasun kutsagarria txandakatzen ditu. Eta seriea “Neptunok” ixten du, gelditasun zehaztugabe baina kalkulatuarekin; infinituaren ideia azaleratu nahi du, non, Eguzki Sistemako gainerako kideekin batera, grabitaterik gabe flotatzen baituen, harik eta entzuteari uzten diogun arte.

Planetak obrak nazioarteko ospe handia ekarri zion Holsti, baina konpositorea penatuta agertu zen elementu kosmiko haiek bere gainerako produkzioa eklipsatu zutelako. Soinudun zinema jaiotzearekin batera zendu zen, dozena erdi soinu bandek, bere planeta eraginaz blai, zenbat zor zioten susmatu ere egin gabe.

Musika kosmikoaren hipotesi pitagorikoa, inspirazio iturri agortu gabea, baliagarria da soilik intuizioz antzeman dezakegun unibertsoa soinuekin profilatu nahi duten konpositoreen irudimena estimulatzeko, baita espazio sideral eta soinu espazioaren handitasuna belarri adiekin entzuten dugun entzuleena estimulatzeko ere. Gozatu musikaren zorioneko handitasunaz!

Mercedes Albaina

San Juan Bautista Abesbatza

Leioako San Juan Bautista Abesbatza 1968an sortu zuen José Ignacio Sarriak. 50 urte baino gehiagoko ibilbide bikain honetan SJBk kontzertu ugari eskaini ditu Espainian eta Europan, eta orkestra zein zuzendari garrantzitsuekin kolaboratu du; hala, estatu mailako abesbatzen panoraman erreferentzia izatera iritsi da. Zenbait lan grabatu ditu eta estatuko zein nazioarteko sari garrantzitsuak lortu ditu azken etapan, Basilio Astúlezen zuzendaritzapean.

2008an SJB erabat berritu zen, eta Leioako Udal Kontserbatorioan integratu zen. Leioa Kantika Korala haur abesbatzan prestatutako 40 abeslari gaztek osatzen dute gaur egun. Etapa berri honetan kontzertu andana eskaini ditu EAEn eta estatu mailan, eta estatuko abesbatza sariketa guztietan garaikur garrantzitsuak eskuratu ditu.

Berriki hainbat entitate eta orkestrarekin ere kolaboratu du, besteak beste, Sevillako Orquesta Barrocarekin Cl. Monteverdiren L´Orfeo obra Arriaga Antzokirako muntatzen, Conductus Ensemblerekin D. Buxtehuderen Membra Jesu Nostri obra interpretatzeko, BOSekin (Bilbao Orkestra Sinfonikoa) J. Guridiren Eusko Irudiak interpretatuz 100. urteurrena inauguratzeko edota Musikene Big Bandekin Duke Ellingtonen Sacred Concert lana interpretatu eta grabatzeko, Musikeneren 20. urteurrena ospatzeko ekitaldien barruan. Abesbatzak, halaber, konpromiso aktiboa du euskal autoreen errepertorio berrien enkargu eta estreinaldiekin (Jon Sáenz, Josu Elberdin, Eva Ugalde, Xabier Sarasola…) eta Musikaste euskal musikari eskainitako astearen 50. urteurrena ospatzen ere kolaboratu du.

Gaur egun San Juan Bautista Abesbatza talde aktibo eta dinamikoa da, eta musika koralaren esparruan prestatu, eboluzionatu eta sakontzeko interesa eta esperientzia zabala daukaten gazte abeslarien multzo aberats baten ilusioak eta ezinegonak biltzen ditu.

Nacho de Paz.

Zuzendaria

Erik Nielsen zuzendariak trebetasunez lan egiten du operaren eta sinfoniaren alorretan.

Nacho de Paz zuzendaria XX. eta XXI. mendeetako musikan espezializatzeagatik da bereziki aitortua. Errepertorio esperimental eta multimedia sortu berrian egin duen lana erreferentziazkoa da Espainian. Eskola errusiarrean ikasitakoa, Piano eta Konposizioan goi titulatua da. Joan Guinjoan (2002), Luigi Russolo (2003) eta elektroakustikako SGAE (2004) Nazioarteko Konposizio Sariak irabazi ditu. Arturo Tamayo eta Pierre Boulezekin orkestra zuzendaritzan espezializatu zen. Alemaniako Gobernuaren beka bat jaso zuen eta Ensemble Modernek musika zuzendari aukeratu zuen; musika garaikideari buruzko master bat ere egin zuen Frankfurteko Unibertsitatean. Covid19aren pandemiaren ondorioz konpositore lanari heldu zion berriz ere 2020an, eta 2021ean SGAE-Cullerarts Konposizio Saria eskuratu zuen.

Gaur egungo errepertorioan espezializatutako nazioarteko talde eta Espainiako orkestra gehienak zuzendu ditu (Klangforum Wien, PHACE, Ensemble Intercontemporain, Ensemble Recherche, Ensemble Modern, Ensemble MusikFabrik, Vertixe Sonora, Neue Vocalsolisten Stuttgart, Synergy Vocals, Accentus…). ARTE tv Cine-Concert, 2eleven Music Film eta Europäische Film Philharmonierekin kolaboratzen du XX. mendeko zinema muturako konposatutako partiturak interpretatu eta grabatzeko. Mundu mailako 400 estreinaldi baino gehiago zuzendu ditu, baita Luigi Nonoren Prometeo eta Karlheinz Stockhausen Gruppen bezalako obra enblematikoen Espainiako lehen interpretazioak ere. ZDF, ARTE, HR, ORF-1 eta TVE telebista kateetarako grabatu du, eta 15 CD eta DVD kaleratu ditu.

Konpositore garaikideek maiz eskatutako profesionala da, eta Anahita Abbasi, Hans Abrahamsen, María de Alvear, Franck Bedrossian, Sergio Blardony, Pierre Boulez, Sylvano Bussotti, Alberto, Carretero, Agustí Charles, Luis Codera Puzo, Luis de Pablo, José Luis de Delás, Aurèlio Edler-Copes, Gabriel Erkoreka, Juanjo Eslava, David Fennessy, Brian Ferneyhough, Andreas Eduardo Frank, Stefano Gervasoni, Heiner Goebbels, Zuriñe F. Gerenabarrena, Hugo Gómez Chao, Joan Guinjoan, Cristóbal Halffter, Elisabeth Harnik, Klaus Huber, Ramon Humet, Clara Iannotta, Víctor Ibarra, Felix Ibarrondo, Alexander Kaiser, Alexandra Karastoyanova-Hermentin, Ramon Lazkano, Magnus Lindberg, José Manuel López-López, Maria Eugenia Luc, Joan Magrané, Philippe Manoury, Tomás Marco, Yan Maresz, Sarah Nemtsov, Olga Neuwirth, Vassos Nicolaou, Fabián Panisello, Hilda Paredes, Alberto Posadas, Alexander Radvilovich, José M. Sánchez-Verdú, Philippe Schoeller, Wolfram Schurig, Zesses Seglias, Donghoon Shin, Johannes Maria Staud, Januibe Tejera, Joseba Torre, Jesús Torres, Lorenzo Troiani, Mikel Urquiza, Isabel Urrutia eta Eneko Vadillo bezalako autoreekin kolaboratu du, besteak beste, belaunaldi gazteenak barne.

Gaur egun ohiko zuzendari gonbidatua da PHACEn, Vienan. Berriki egindako zein laster egingo dituen kolaborazioen artean aipatu behar dira Erret Antzokia, Wiener Konzerthaus, ARTE tv, Espainiako Orkestra eta Abesbatza Nazionalak, Bilbao Orkestra Sinfonikoa, Ensemble Intercontemporain, Ensemble PHACE, Ensemble Recherche, United Berlin, Vertixe Sonora, Aspekte Festival Salzburg, Elbphilharmonie Hamburg, Kampnagel Hamburg, Barbican Centre London, Resis Festival, Philharmonie Luxembourg, Berliner Festspiele, Wien Modern, Alte Oper Frankfurt, Konzerthaus Berlin, Oper Graz, Maestranza Antzokia, Bartzelonako Orkestra Sinfonikoa eta Kataluniako Nazionala.