Mintzo da poeta

Robert Schumann (Zwickau, 1810 – Endenich, 1856) liburu-saltzaile kultu eta sentikor baten semea zen. Izar literario baten babesean jaio zen, eta, txikitatik, irrikaz irakurri zuen testu-unibertso bat izan zuen eskura: poesiak, ipuin fantastikoek eta eleberri erromantikoek bere egonezin sutsua elikatzen zuten, baina ez zuten lortzen harentzat “bizi-arnasa bezala ziren estimuluen gosea asetzea. Horregatik, musikaren lurralde neurgaitzean murgildu zen, eta ez zen inoiz harengandik urrundu. Bere amaren nahiei jarraiki, abokatutzan egin zuen sartu-irten laburrak arte-ikasketetan aritzeko zuen ustea indartu besterik ez zuen egin, eta, Leipzigetik, Zuzenbidea ikasteko joan eta musikari izateko erabaki ezeztaezina hartu zuen tokitik, gutun bat idatzi zion bere amari: Nire bizitza osoa hogei urteko borroka izan da poesia eta prosaren artean, edo, beste era batera esanda, Musika eta Jurisprudentziaren artean… Nire jenioari jarraitzen badiot, artera eramaten nau, eta uste dut hori dela bide egokia. Baina, barru-barruan, maitasunez eta samurki esaten dizut, nire bidean gurutzatzen zinela iruditzen zitzaidan, eta horretarako arrazoi onak eta amatasunezkoak zenituen… Baina gizakiarentzat ezin da ideia torturatzaileagorik egon berak bere buruarentzat sortu duen etorkizun zorigabe, makal eta dohakabearena baino. Ez da denborarik galdu behar. Segi ondo ama, eta ez beldurrik izan. Zeruak bakarrik laguntzen dio bere buruari laguntzen dion gizonari.

Askotan, Schumann bere pentsamenduan eragina zuten obsesio arraroek hartu zuten, eta, modu berean, era guztietako gertaerek hunkitzen zuten: Munduan gertatzen den guztiak eragiten dit: literaturak, politikak, jendeak… eta nire sentimenduak adierazi eta musika bihurtu nahi ditut”, aitortzen zion Clarari 1838ko gutun sutsu batean.

Schumannek bere lehen piano-piezei eman zizkien literatura-aipamenen izenburu ugarietako bat da “Mintzo da poeta”. Instrumentu honi bere hasierako etapa miresgarri, berritzaile eta emankorra eskaini zion konposizioan: pianoa lehenik eta ahotsa ondoren, nahikoak izan ziren erromantizismo literario puru eta ausartenetik sortutako ideia lirikoz piztuta zuen arima iraultzeko.

Hamarkada bat pasatxo poesia intimista lantzen eman ondoren, Schumannek orkestran jarri zuen arreta. Guztia 1839tik aurrera gertatu zen, konpositoreak berak lurpetik ateratzen lagundu zuen Schuberten Sinfonia Do Maiorrean lanaren estreinaldia entzun zuenean. Urtebete geroago Clara Wieckekin ezkondu izanak lasaitu emozionala eman zion, bai eta orkestra-generoei heltzeko beharrezkoa zen bake espirituala ere. Testuinguru bare eta zoriontsu horretan, bere asaldura, originaltasuna, sentiberatasun poetikoa eta munduaz zuen ikuspegia modu paregabean adieraziz bere lehen sormena pianoan irauli ondoren, bere ahalmenen gailurrean zegoela iruditu zitzaion.

“Ia lan garrantzitsu bat amaitu dut, antzezpen dramatiko baterako egokitu dudan Byronen Manfredentzako musika bat, oberturarekin, ekitaldiarteekin eta testuak aukera zabalak eskaintzen dituen beste musika pieza batzuekin”. Honela idazten zion Schumannek Franz Liszti 1849ko maiatzaren 31n, bere Manfred “musika duen olerki dramatiko” bat edo melodrama bat bezala aurkeztuz, Lord Byronek 1816. eta 1817. urteen artean idatzitako bere poema zabalari eman zion izenburutik abiatuta: Manfred, dramatic poem. Hain zuzen ere, idazle ingelesari lan egokia iruditzen zitzaion eszenara eramateko, baina baita irakurtzeko eta hausnartzeko ere. Byron Suitzako Alpeetan babestu zen intzestua egin izanaz akusatu ondoren, eta, beste batzuetan bezala, zeinu autobiografiko nabarmenekin diseinatu zuen trama: pertsonaia nagusia Alpeetako gaztelu bakarti batean jatorri izendaezina duen erru batengatik torturatua bizi den noble bat da. Manfred bere zorigaitza konjuratzen saiatzen da zenbait espirituri hel eginez, baina suizidioa irtenbide bakarra dela dirudi. Amaiera honetan, gainera, Schumannek antiheroiaren historiarekiko duen zaletasuna igartzen da. Alabaina, gaur entzungo dugun musikatik haratago, lan byroniarraren naturaz gaindiko elementuek eta protagonistak bere patuari bakardadean aurre egin behar izateak Erromantizismoaren ikur bihurtu zuten testua, eta horregatik interesatu zitzaien Manfred –bertsio desberdinetan ere– Schumann, Tchaikovsky edo Liszt bezalako musikagile guztiz erromantikoei (azken honek ez zuen osatu olerkiaren eszena baterako musika), Goethe bezalako idazleei edo Nietzsche bezalako filosofoei. Azken horrek honela zioen: “Bere lehen drama Manfred da, Suitzan eta Rinen ondoan idatzia, munstro bat zentzu dramatikoan; hilzorian dagoen baten bakarrizketa, zeina, esan daitekeen bezala, auzi eta arazo sakonenetan murgiltzen den”.

Franz Lisztek 1852an estreinatu zuen melodrama osoa, Leipzigeko Gewandhausen. Lan honen inguruan bien artean (eta Liszt eta Clararen artean, senarrak gaixotasunagatik idatzi ezin zuenean) izan zen korrespondentzia ugariaren parte den 1851ko abenduaren 25eko gutun batean, Schumannek Liszti zera adierazi zion: “Musika-piezetatik, adiskide maitea, zure esku uzten dut bereziki obertura; horrelako zerbait esan badiezazuket, nire semerik indartsuenetako bat dela uste dut, eta zu iritzi berekoa izatea nahiko nuke”. Badirudi hala izan zela, Lisztek zuzendu baitzuen Obertura, modu independentean, askotan. Horretan, eta orkestrako akorde boteretsuetan oihala ireki ondoren, bi gai nagusi agertzen dira: lehena, Astarteren –maitasun galduaren/debekatuaren– eta heriotzaren figura gogorarazten duen motibo kromatiko baten garapenean oinarritzen da; bigarrenak, indartsua eta dinamikoa, bere patuari eta bizitzari aurre egiten dion heroiaren errebeldia irudikatzen du, eta beste bat ere badago oraindik, lehenengoari lotua, baina lirikoagoa. Ideia guztiak garapenean nahastuz doaz, bizipenak, sentimenduak eta kontraesanak harremanetan jarriz. Schumannek, horrela, zerbait nuklearra lortzen du bere artean: musika eta poesiaren arteko lotura. Baina baita bere pentsamenduari datxekion zerbait ere: musika eta bizitza gauza bera izatea.

Kontzertu-generoan, konpositoreak hiru lan utzi dizkigu: bat pianorako, beste bat biolontxelorako eta beste bat biolinerako –ordena kronologiko honetan–, baina bakarlariarentzako eta orkestrarako konposizio batzuk ere idatzi zituen, eta nahiago izan zuen horiei "kontzertu-piezak" eta "fantasiak" deitzea.

Kontzertua pianorako la minorrean funtsezko bi baldintzek baldintzatzen dute: alde batetik, bere emazte dotorea bere garaiko piano-jotzailerik bikainenetako bat zen, eta, bestetik, Schumannek argi utzi behar zuen bera konpositore-pianista zela. Bi arrazoi horiengatik, bakarlariak partituratik sortzen den adierazpenaren –ez bakarrik adierazpen piroteknikoaren– pisu nagusia darama. Hala ere, hau ez da oztopo musikari-poetaren estiloa gailentzeko; harentzat, birtuosismoa musikaren zerbitzura dago, eta ez interpretatzailearen erakustaldiaren zerbitzura –bere garaian oso ohikoa zen hori, eta Schumannek beti borrokatu zuen–. Bakarlariaren aurrean etsaitasun itxurarik gabe orkestra erabiltzea da xede horretarako martxan jartzen duen baliabideetako bat. Aitzitik, beretzat idazten du bere edertasunean berezi eta hunkigarriak diren adeitasun eta gardentasunez, bien arteko komunikazio perfektua ahalbidetzeko. Hala ere, lana, oro har, ez da batere hauskorra edo inkoherentea, izan ere, erromantizismoak bere aurpegi anitzak erakusten dizkigu haren bitartez: borborka salto egin eta besaulki-patiorantz amiltzen den sentimendu baten oparotasunak –ia histeriak– ez du inolako euspenik, ezta Schumannek hainbeste maite zuen tradizioaren pisua ekar dezakeenik ere, baina gehiegizko hunkiberatasun hori amesgaizto eta leuntasun osoko pasarteekin txandakatzeko gai da.

Schumannek, hasiera batean, lehen mugimendua “fantasia” bat bezala ulertu zuen, eta horrela estreinatu zuen Clarak Leipzigeko Gewandhausenen 1841ean. Hurrengo lau urteetan, konpositoreak bigarren eta hirugarren mugimenduak idatzi zituen, lana 1845ean amaituz. Orduan estreinatu zuen Clarak ere, une hartan Alemaniako musika indar garrantzitsuenetako bat zen Mendelssohnen zuzendaritzapean.

Allegro affettuosoa pianoaren arreta dei desafiatzaile batekin hasten da, zeinak mugimendu osoan izango duen nagusitasuna aurreratzen duen. Hala ere, eta betiko kontraesan erromantikoa erakutsiz, gai nagusiak izaera nostalgiko eta mingarria du, eta inspirazio miresgarri bat, zeinak mugimenduaren eta, nolabait, kontzertu osoaren material tematiko guztia sortzen duen. Amaieran agertzen den kadentzia Schumannek berak idatzi zuen, zalantzarik gabe, garaiko bertutetsuen halako exhibizionismo beldurgarria saihesteko eta haren lana bere osotasun poetikoan babesteko.

Intermezzoan, bakarlariaren eta orkestraren arteko ehuna modu berezian diseinatuta dago, eta, Clarak atseginez esaten zuen bezala, “ezinezkoa da batarengan pentsatzea bestean pentsatu gabe”. Aurreko malenkonia ia mantentzen ez duen giro garbi batean, Schumannen “gauza xumeekiko” gustua agertzen da, eta, tratamendu bikain batekin, diskurtsoa hirutariko modu batean antolatzen du, non muturren herabetasunak lekua uzten dion erdiko zatiko lirismo distiratsu, ameslari eta beroari.

Ziurra ez den arren, litekeena da Herminie Parisen estreinatu izana. Ziurra dena da Bilboko Gayarre antzokian antzeztu zela 1888ko urtarrilaren 27an –konpositorearen jaiotzaren 82. urteurrena gogoratuz–, pertsonaia eta bere partiturak argitara ateratzea lortu zuen Bilboko melomano aldarriaren erakusgarri. Bilbao Orkestrak Bilboko Koral Elkartearekin batera interpretatu zuen 1956ko urtarrilaren 26an, Sozietate Filarmonikoaren aretoan. Conchita Balparda izan zen soprano bakarlaria eta Jose Yves Limantour zuzendaria.

Konposizio-koherentziaren xahutze batean, keinu bat entzuten dugu bigarrenaren eta azkenaren arteko lotura gisa balio duen lehen mugimenduari. Horrela, Schumannek produktua 1841. eta 1845. urteen artean bere inspiraziotik bereiz zezakeen hutsunea estaltzen du.

Allegro vivacek kontzertuaren indarra berritzen du, eta pianoak boterea du berriro, baina birtuosismoak musa poetikoaren balioa ken dezala utzi gabe. Noten erlatsak eta arpegioen formako ausardiak musikaren esentzian parte hartzen dute, eta ez histeria piroteknikoan. Bigarren gaiaren esperimentazio erritmikoa edo lehenengoaren tratamendu iheskorra ideien garapenean, kontzertu hau lan erakargarri eta hilezkor bihurtzen duten ezaugarrietako batzuk dira.

1841eko urte loriatsu hark bi sinfonia eman zituen fruitu gisa: lehena, Si bemol maiorrean, konposatzaileak “Udaberria” izen iradokitzailearekin bataiatua, eta bestea re minorrean, gaur entzungo duguna, Clara emazteari urtebetetze opari bezala eskainia. Azken hori 1851n berrikusi zen, eta orduan hartu zuen “Laugarrena” izenburua. Schumannen auto-konpositore sinfoniko gisa konfirmatzeko borroka nekagarri eta tematia, Beethovenen sinfoniak oraindik ere europar publikoa eta, are gehiago, konpositoreak –zailtasun handiagoarekin edo txikiagoarekin– asimilatzen ari ziren testuinguru batean ikusi behar da, harritzen, nahasten edo azpiratzen zituzten sinfoniak baitziren: "Zer gehiago egin daiteke Beethovenen ondoren?", esan zuen Schubertek etsitako debozioz.

4. sinfonia re minorrean Op. 120 mugimenduen arteko batasun- eta koherentzia-mirari bat da, paradoxikoki desintegrazio mentala oso mingarria izatera eta aldi berean bere inguruan hainbeste pena sortzera iritsiko zen gizon baten pentsamendu musikaletik sortua. Mugimenduak etenik gabeko osotasun batean gertatzen dira –horregatik eman zion Schumannek partitura honi “fantasia sinfonikoa” ezizena–, eta guztiak Sarreran azaldutako motibo melodikoetatik eratorriak dira ia. Horregatik, multzoa egituratzen duen unitate tematikoa berrikuntzaren bidezko homogeneotasunaren konkista bat izan zen, sinfonia honetan hura elikatzen duten ideietan bezainbesteko originaltasuna baitago forman. Alabaina, ideia horiek nola eraldatzen diren ere berria izan zen, beti eta nolabait lehen mugimendura itzuliz, baina errepikapena saihestuz. Paradoxa erromantikoa eta, era berean, sinfonia ziklikoaren hazia, Erromantizismo berantiarrean hain esploratua.

Bestalde, Schumannen orkestrazioak kritika askori bide eman die denboran zehar, eta horrek ez du esan nahi kritika horiek beti bidezkoak zirenik. Egia da, beste musika parametro batzuez egiten duen tratamenduari dagokionez, agian orkestra paletaren aplikazioa ez dela konpositorearen indargunea –batez ere beste erromantiko batzuekin alderatzen bada–, eta berak ere hala aitortzen zuen: "Batzuetan horiz margotzen dut urdina izan beharko lukeena". Zuzendari eta konpositore batzuek ere –hainbatetan Mahlerrek egin zuen– Schumannen orkestrazioak berrikusi zituzten emaitza eskasekin, bere musikaren esentzia, kolorea, berotasuna eta xarma, hain zuzen ere, instrumentazioaren erabilera guztiz pertsonalean daudelako, bere melodia inspiratua, pasarte batzuetan tartekatutako kontrapuntu diskretua, diseinu erritmiko eta harmoniko sotilak eta berrikuntza formal erakargarri eta adierazgarria eraginkortasunez bideratzen dituen sinpletasun bereizgarrian. Horiek guztiak musikaren poeta honen benetako ezaugarriak dira, Romanzaren melodia ahaztezinak oparitzeko gai baita, oboeak eta biolontxeloak hasieran eta biolinak ondoren koloreztatuta; Scherzoaren imitazio askeak, erdiko Trio gozo eta argitsuarekin eta tremolo dramatikoekin, metaletako pasarte harrigarriekin batera, estasirantz eramaten dute partitura, sinfonia pertsonal eta gizatiar hau modu distiratsuan amaitzea lortuz.

Poeta arima zuen liburu-saltzailearen seme hau bere garaiko musika kritikaren pertsona ospetsuenetako bat izan zen. Bere idazle-dohainekin eta bere buru-moldakortasunarekin (eufemismo errukiorra), musikari buruzko bere ideiei ahotsa eman zieten pertsonaia batzuk sortu zituen, Neue Zeitschrift für Musik-ek –1835. eta 1844. urteen artean Leizpigen editatutako ezinbesteko aldizkariak– argitaratutako hainbat artikuluren bidez: aldizkariarekin kolaboratzeko, musika elkarte faltsu bat asmatu zuen, Daviden Kofradia, non profil desberdinetan Schumannena egiten zuten eta musika iruzkinerako aukeratutako tonuaren arabera hautatuak ziren pertsonaiek parte hartzen zuten. Guztien artean, bi nabarmentzen ziren: Eusebio, gogoetatsua eta ameslaria, eta Florestan, oldarkorra eta grinatsua. Halako batean, Schumannek azkenekoaren ahotan jarri zuen gogoeta hau: "Ez dut sentitzen beren obrekin harmonizatzen ez duten bizitzak dituzten gizonekiko afekturik". Bere benetako koherentzian, Schumann ez zen inoiz esaldi horretatik aldendu, eta, horregatik, pertsona, bere joerak eta bere irrikak ezagutzeko, bere musika entzun besterik ez dugu: belarriekin eta bihotzarekin, hitz egiten diguna ere poeta baita. Goza ezazue.

Mercedes Albaina

Christian Zacharias

Pianoa eta zuzendaria

Christian Zacharias narratzailea da bere belaunaldiko zuzendari eta piano-jotzaileen artean. Interpretazio landu, xehatu eta ongi egituratu bakoitzean, agerian geratzen da haren nortasuna: Zacharias noten atzean ezkutatzen denaz interesatuta dago.

Osotasuna eta banakotasuna, hizkuntza-adierazkortasun paregabea, musikaren ezagutza sakona eta artista-sen ukaezina konbinatuz, eta bere nortasun artistiko karismatiko eta erakargarria batuz, Christian Zacharias mundu mailako zuzendaria eta piano-jotzailea ez ezik, musika-pentsalaria ere bada. Bere nazioarteko ibilbidearen parte dira kontzertu arrakastatsu ugari, munduko orkestra onenekin eta zuzendari nabarmenekin eskainitakoak, baita hainbat sari eta grabazio ere.

2017-2018 denboraldiaz geroztik, Madrilgo Erkidegoko Orkestra eta Abesbatzaren zuzendari gonbidatu nagusia da Christian Zacharias, eta 2020tik kargu bera du Do Porto Casa da Musica Orkestra Sinfonikoan. Halaber, Bukaresten George Enescu Filarmonikako ohorezko zuzendari izendatu zuten.

Oro har, errepertorio klasiko-erromantikoa musika-foku garrantzitsua da. Horren adibide dugu Zachariasen itzulera Frankfurteko Operako eta Museoko Orkestrara, Monte Carloren Orkestra Filarmonikora edo Luganoko Orchestra della Svizzera italiarrera. Zachariasek, halaber, obra modernoagoak ere aurkezten ditu bere programetan: Schoenbergen obretatik Brucknerren obretara.

70 urte bete zituela ospatzeko, piano-errezitalak eskaini zituen musikaren Europako hiriburuetako batzuetan: Paris, Londres eta Erroma.

Zachariasen musika-kide dira aspalditik, besteak beste, San Pauloko Ganbera Orkestra, Goteborgeko Orkestra Sinfonikoa, Bostongo Orkestra Sinfonikoa, Basileako Ganbera Orkestra, Berlingo Konzerthausorchester eta Bambergerreko Sinfonikoa. Opera bereziki maite du eta hainbat lan zuzendu ditu: Mozarten La Clemenza de Tito eta Las bodas de Fígaro, baita Offenbachen La Belle Hélène ere. Nicolairen Las alegres esposas de Windsor produkzioak —Wallonieko Opera Royalean zuzendu zuena, Liejan— Prix de l’Europe Francophone 2014 saria irabazi zuen, Parisko Association Professionnelle de la Critique Théâtre, Musique et Danse elkartearen eskutik.

1990tik hona hainbat film ekoitzi ditu Christian Zachariasek: Domenico Scarlatti en Sevilla eta Robert Schumann – the Poet Speaks (biak Institut National de l’Audiovisuel erakundearentzat, Parisen), Zwischen Bühne und Künstlerzimmer (WDR-arte), De B comme Beethoven à Z comme Zacharias (Radio Télévision Suisse, Suitzan) baita Beethovenen kontzertu osoak ere (SSR-arte).

Pianoari buruz eman dituen konferentziek jendeari ezagutza berri eta interesgarriak eskaintzen dizkiote: ¿Zergatik jotzen du Schubertek Schubert bezala? edo Haydn: sorkuntza bat ezerezetik?

Christian Zachariasen musika-obrak sarituak izan dira askotan: Urteko Artista 2007 (Midem Classical), Officier dans l’Ordre des Arts et des Lettres (Frantziako estatua) eta omenaldi bat Errumanian, kulturari egindako ekarpenengatik. Gainera, Zacharias 2016an Suediako Musika Errege Akademiaren kide izendatu zuten eta 2017an ohorezko doktoretza jaso zuen Goteborgeko Unibertsitatean.

Laussaneko Ganbera Orkestraren zuzendari nagusia izan zen garaian entzute oneko hainbat grabaketa egin ziren. Bereziki nabarmentzen dira Mozarten pianorako kontzertu osoen grabaketak, hainbatetan sarituak (Urrezko Diapasoia, Choc du Monde de la Musique eta ECHO Klassik) eta baita Schumannen sinfonia osoak ere.

Esperotako estreinaldi arrakastatsua izan zen Rachel, Halevy-ren La Juive operan, Tomas Netopil-en zuzendaritzapean; Primera Ninfa, Rusalka operan, Gran Teatre del Liceu-n eta Semperoper-en; Henze-ren Junge Frau, operan; We come to the river, primera sobrina, operan; Britten-en Peter Grimes eta beste batzuk.

2015etik, Christian Zacharias Clara Haskil lehiaketaren epaimahaiaren presidentea da, eta 2018an Geza Anda lehiaketaren epaimahaiaren presidentea izan zen. Gainera, amaierako kontzertua zuzendu zuen bertan.